Физика курси I

Ғт = т (а' — а). 
(3.12)
Агар ноинерциал санок тизимида ўзаро бир-бири билан таъсирла- 
шувчи жисмлар бўлмаса ёки таъсир этувчи кучлар ўзаро мувоза- 
натлашса (Ғ =  0 ва а =  0 бўлса), а' =а{> бўлиши равшандир, у ҳолда
а'о= —ао тенгликка эга бўламиз, бу эса (3.7) билан мос тушади: яъни 
каралаётган жисмга бошка жисмлар бевосита таъсир этмаса инерция 
кучи (3.10) формула тарзида ифодаланади.
Тезланиш билан ҳаракатланувчи лифтдаги одам томонидан 
тагликка таъсир этувчи оғирлик кучи лифт кўтарилаётганида ортиши 
(«сунъий оғирлашиш»), лифт тушаётганда эса камайиши каби 
ҳодисалар ҳам инерция кучлари асосида тушунтирилади (хусусан, 
лифт пастга томон а = £ тезланиш билан тушса «вазнсизлик» ҳолати 
юзага келади).
И н е р ц и я к у ч л а р и н и н г куйидаги х у с у с и я т л а р и н и 
таъкидлаб ўтамиз:
59
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1. Инерция кучлари жисмларнинг ўзаро таъсири натижасида 
эмас, балки саноқ тизимининг тезланишли ҳаракати натижасида 
вужудга келади.
2. Инерция кучлари ҳар хил ноинерциал санок тизимларида ҳар 
хилдир, яъни бошқача тезланиш билан ҳаракатланаётган тизимга 
ўтишда инерция кучлари ҳам ўзгаради. Инерция кўчлари бундай 
ўтишга нисбатан инвариант эмас.
3. Инерция кучлари Ньютоннинг учинчи конунига бўйсунмайди, 
яъни бирор жисмга инерция кучи таъсир килаётган бўлса, бошка 
жисмга кўйилган акс таъсир кучи мавжуд бўлмайди.
4. Инерция кучлари жисмнинг массасига мутаносиб бўлиб, бу 
хусусда улар гравитация (оғирлик) кучларига ўхшашдир.
3.5-§. МУТЛАҚ ҲАМДА НИСБИЙ ТЕЗЛИКЛАР ВА ТЕЗЛАНИШЛАР
Ҳар кандай ҳаракат нисбий бўлганлиги туфайли жисмнинг бирор 
пайтдаги фазодаги вазияти шартли равишда кўзғалмас деб 
ҳисобланган бошка бирор санок тизимига нисбатан аникланади. Ҳар 
кандай ҳаракат нисбий бўлсада, ноинерциал санок тизимларидаги 
ҳаракатларни ўрганишда « м у т л а к ҳ а р а к а т » , « м у т л а к т е з -
л и к » в а « м у т л а к т е з л а н и ш » деган шартли равишда киритилган
Бирор 
ихтиёрий 
танлаб 
олинган 
санок 
тизимини 
кўзғалмас деб ҳисоблаб, уни 
К 
б и л а н
б е л г и л а й л и к
(3.3-расм). Бу тизимга нисба- 
тан Қ' тизим ўзгармас а тезла- 
ниш билан X ўки йўналишида 
ҳаракатлансин (3.3-расмда2 ва 
2' ўклари кўрсатилмаган). Рав- 
шанки, 
К — инерциал, 
К' — 
ноинерциал санок тизимлари- 
дир. Ҳаракатланувчи санок ти- 
зимининг кўзғалмас саноктизи- 
мига нисбатан ҳаракати кўчир- 
ма ҳаракат дейилади. К' санок 
тизимида А жисм тинч турган 
ҳолда ҳам у шу санок тизимининг К санок тизимига нисбатан 
бўлган ҳаракатида катнашади. Жисмнинг бу ҳаракати кўчирма 
ҳаракат бўлади ва табиийки, жисмнинг К' тизимига нисбатан 
ҳаракати нисбий ҳаракатдир. Жисмнинг нисбий ва кўчирма 
ҳаракатлари унинг м у т л а к ҳ а р а к а т и н и ташкил килади; 
бошкача айтганда, жисмнинг К тизимга нисбатан ҳаракати шартли 
равишда мутлак ҳаракат дейилади.
Расмдан кўриниб турибдики, К ва К' тизимларга нисбатан 
ҳаракатланаётган А жисмнинг ихтиёрий / пайтдаги координаталари 
орасидаги боғланиш куйидагича бўлади:
х = Хо-\-х', у = у', г = г’, ( = ('. 
(3.13)
тушунчалардан фойдаланилади.
6 0
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Жисмнинг К ва К' тизимлардаги тезликлари орасидаги боғла- 
нишни топиш учун (3.13)дан вақт бўйича ҳосила оламиз:
йх __<+) 
, йх'