Филологические науки: состояние, перспективы, новые

maŋığ – кадам. “anıg maŋığ kör”– Анын кадамын көр (TTS III 
543) manğığ – adım –кадам. Anınğ manğığı kör – Анын кадамын 
көр (DLT III 365). 
Бул сөздүн өлчөм бирдиги катары колдонулган төмөнкүдөй 
мисалдар да бул теорияны ачык далилдеп көрсөтөт.
«Байыркы түркчө тексттерде антрометрикалык өлчөөлөрдө 
аралык же узундук өлчөөдө түркчө уңгусу maŋ “adım” – кадам (ED 
766b) бирдиги салыштырмалуу өлчөмдөр үчүн тексттерде 
кездешет.
çığ – бир чыканактык ченем, түрктөргө таандык. Ал кадимки 
чыканак ченеминин үчтөн бир бөлүгүнө барабар, көчмөн элдин 
арасында кездемени ченөө үчүн колдонулган (TTS III 189). 
«Байыркы түркчө тексттердеги өлчөө системасында чоң 
нерсени өлчөөдө кытайлардын тийгизген таасири кызыктырат. 
Уйгурлардын аймагында да өлчөөдө түркчө терминдердин 
жанында бир топ кытайча терминдердин колдонулушу байкалган. 
Уйгур тексттеринде антропометрикалык өлчөө бирдиги катары 
колдонулган түркчө adak – аяктын жанында кытайчадан уңгусу
çıg – чыг. «35 см ге жакын болгон кытайча аяк өлчөмү (< Кыт. 
ch’ih)
tirsgek ‘dirsek’ (DLT III 424) (кыргызча ‘тирсек’). 
«Байыркы түркчө тексттерде антропометрикалык өлчөөлөрдө 
аралык же узундукту өлчөөдө түркчөдөн келген … çigin ‘dirsek” 

---

287 
(ED 415b) бирдиги салыштырмалуу өлчөмдөр үчүн тексттерде 
берилет» [3, 144].
sın – ченем, бой. “bozlug sınlıg, kişi” – бою узун киши. 
Ушундай мүрзөнү да “sın” дешет, мүрзө адамдын бою менен 
бирдей болгонуна карата (TTS III 205).
turum – кишинин тикесинен турган боюнун (турпаты) 
узундугу, бийиктиги. Айтылышы: «…bir er turumu suv» – эркек 
кишинин бою менен тең аккан суу (TTS I 691). 
Sın жана turum дагы башкача бийиктикти, узундукту өлчөө 
бирдиги катары колдонулуп, тик турган эки нерсенин ортосундагы 
аралыкты жана түшүндүрүү үчүн пайдаланылган.
Аралык жана узундук жаратылышка байланыштуу кайсы бир 
заттан пайдаланып окшоштурууга негизделген заттардын 
колдонулушу менен байланышта түшүндүргөн ыкма, формалар 
пайда болгон. Бул түшүндүрүү формалары тил илиминде сөз (кеп) 
котормосу метафора деп айтылат. «Метафора – эки же андан көп 
кубулуштардын, заттардын формасы, түрү, абалынын тышкы ок-
шоштуктары аркылуу маанилери биринен экинчисине өтөт» [1, 
42]. 
«Диван лугат ат-түрктө» күнүмдүк турмуштун бир бөлүгү 
катары