Филологические науки: состояние, перспективы, новые

О. Чигдем, 
К. Карасаев атындагы Бишкек мамлекеттик 
университетинин аспиранты 
Бишкек, Кыргызстан
МАХМУД КАШКАРИНИН « ДИВАН ЛУГАТ АТ-ТҮРК
»
 
ЖЫЙНАГЫНДАГЫ АРАЛЫК МААНИСИН ТУЮНДУРГАН 
СӨЗДӨР ЖАНА АЛАРДЫН АЗЫРКЫ КЫРГЫЗ ЖАНА 
ТҮРК ТИЛДЕРИНДЕ КОЛДОНУЛУШУ
 
Тарыхый жолду басып өткөн бүтүн тилдерде жана 
маданияттарда кездешкен жана бирдей логикалык жол менен 
пайда болгон антропометрикалык өлчөө бирдиктери 
«Диван лугат 
ат-түрктө» да өтө көп кездешет. «Диван лугат ат-түрктө» өлчөө 
бирдиктеринин маанисинде мисал катары берилген сөздөрдүн 
жанында өлчөө бирдик катары колдонууда мисал катары 
берилбейт, бирок «Диван лугат ат-түрктөн» мурунку жана кийинки 
эски түркчө тексттерде аралык же узундук өлчөөлөрдө кездешкен 
түркчө уңгусу 
adak ~ ayak “аяк” (ED 45a-b), kol “кол” (ED 614b-
615a), maŋ “кадам” (ED 766b), erŋek “бармак” (ED 234b) ж.б. [3,16] 
антропометрикалык бирдиктер да бар.
«Диван лугат ат-түрктө» кездешкен өлчөө жолдору 
белгиленбеген сөздөр же өлчөө бирдиктери катары берилген 
сөздөрдүн чыгышы жана алардын мисалдары менен бирге 
сөздүктөн кийинки чыккан чыгармаларда кездешкен тиешелүү кээ 
бир сөздөргө аныктамаларды да берүү менен, аралык / узундук 
сөздөрүнүн мындан дагы жакшы иликтөөнү алдыбызга максат 
кылып койдук. «Диван лугат ат-түрктөгү» аныктамалардан улам, 
антропометрикалык бирдиктердин ошол доорлордо стандарттуу 

---

284 
бир үлгүдө колдонулгандыгынан өлчөмдөр чоңдуктарынын аралык 
жана узундук үчүн пайдаланылгандыгын түшүндүк. Мисалы, 
ayak 
– бут, аяк, “азак” деп да айтылат (TTS I-185); adhak – аяк (TTS I-
65); azak – аяк, бут (TTS I-153).
«Уйгур тексттеринде антропометрикалык өлчөө бирдиги 
катары колдонулган түркчө «адак» бут деп, кытайча негизи «çıg» 
(чыг) «35 см ге жакын кытайча тамандын өлчөө бирдиги» (< Çin. 
ch’ih) деп берилген [2, 145].” «Аяк» деген сөздүн өлчөө бирдиги 
катары колдонулганын 
«Диван лугат ат-түрккө» чейинки 
доорлордо жазылган бул тексттердеги мисалдардан жана кийинки 
доорлордогу жазылган тексттердеги мисалдардан билебиз. 
Колду өлчөө бирдиги катары колдонулушун Эски уйгур 
тексттеринде орун алган төмөнкү мисалдан көрүүгө болот: «
İki kol 
orunı başı iki adak orunı birlä bişägü...», котормосу: «эки кол жери 
башы, эки бут жери менен беши бирдикте…» [4, 908-909].  
“кол ‘кулач’ 1 кол 3 кез (жер өлчөөдө колдонулган түйүндүү 
жип), 12 карышты түзөт. Бабур эскерүүлөрүндө Индияда жүргөндө 
жердин баарын кадамдап, кулачтап басып жүргөнүн билдирди. Ал 
дарыялардын туурасын өлчөөдө кол терминин колдонгон.
“(363b) … Uşbu kün Geng deryasını kol salıp öttüm. Bir kolnu 
sanadım, otuz üç kol bile öttüm/ Котормосу: «(363b) … Бул күнү 
Генг дарыясын кол менен өлчөп өттүм. Бир колду санадым, отуз 
үч кол болуп өттүм.