Филологические науки: состояние, перспективы, новые

бир чўқишда қочирди (П.Қ). Эшоннинг хотинини кимдир тезла-
япти. Кимдир қўлтиғига сув пуркаяпти (С.Аҳмад). Парандага хос, 
унда бўладиган ҳаракатни инсонга нисбатан қўллаш натижасида 
фразеологизм юзага келган. 
Паранданинг ўзига қарата қўллаганда бир чўқишда қочирмоқ 
ва қўлтиғига сув пуркамоқ эркин сўз бирикмаси ҳисобланади. 
Баъзи сўз бирикмалари бирор ҳаракат – ҳодисанинг сабаби 
(натижаси) сифатидаги ҳаракат ҳодисани билдиради. Кейинчалик 

---

93 
бундай ҳаракат – ҳодисага сабаб бўлувчи сўз ёки сўз бирикмаси 
қўлланмайдиган бўлиши мумкин. 
Унинг маъноси эса сабабдан келиб чиқадиган ҳаракат – 
ҳодисани билдирувчи сўз бирикмасидан англашиладиган бўлади.
Натижада бу сўз бирикмаси фразеологизмга айланади. Бундай 
фразеологизмларнинг маъносини ҳам таркибидаги сўзлар маъно-
сидан келтириб чиқариб бўлмайди.
Масалан: Сезган замон тепа сочим тикка бўлди. Мен Ё‘лчини 
дуруст йигит деб ўйлардим (О). Гапирсам шуки…Бўтабой акам-
нинг лабига учуқ тошмаганига ҳайронман (А.Қ.) Унинг номаъқул 
ишлари ҳақида кўп гаплар эшитса-да, тишини тишига қўйиб юра-
верди. (“Муштум”). Шундай ҳийла билан берардимки (заҳарини), 
табиблар бармоғини тишлаб қоларди. (Ойбек.) 
Сочнинг тик бўлиши бирдан ва ниҳоятда ғазаблантиришда 
тишни тишга қўйиш қаттиқ азобга чидашда, бармоғини тишлаш 
эса натижасиз қолиб афсусланишда бўладиган ҳаракатлар. Сабаб 
(асос) бўлувчи ҳаракатни билдирадиган (ҳаракатлар) ғазабланмоқ, 
чидамоқ, афсусланмоқ сўзлари қўлланмай, уларга хос маъно би-
рикмалар орқали ифодаланувчи фразеологизмларга айланган. Агар 
сабаб (асос) – ҳаракат, ҳодисани билдирувчи сўз қўлланса бу тип-
даги фразеологизмлар эркин сўз бирикмаси ҳолатида бўлади ёки 
унинг фразеологизмлик хусусияти жуда кучсизланади. 
Масалан: дўпписини осмонга отмоқ, ёқасини ушламоқ, тиши-
ни тишига қўймоқ фразеологизмлари “хурсанд бўлмоқ”, 
“ҳайратланмоқ”, “чидамоқ”, каби маъноларни англатади. 
Юқорида келтирилган фактлар фразеологизмларнинг келиб 
чиқиш йўллари, улар ифодалайдиган маънонинг асоси турлича 
эканлигини кўрсатади. Фақатгина компонентнинг кўчма маъносига 
асосланган фразеологизмлар маъносигина таркибидаги сўзлар 
маънолари асосида изоҳлаш мумкин. Бошқа йўллар билан юзага 
келган фразеологизмлар маъносини таркибидаги компонентлар-
нинг маъносига қандай муносабатда бўлишидан қатъий назар, фра-
зеологик маъно яхлит маъно бўлади, фразеологизмлар таркибидаги 
сўзлар маъно мустақиллигига эга бўлмайди. Шунинг учун айрим 
фразеологизмнинг компонентлари ўзгарса ҳам фразеологик маъно 
сақланади.

---

94 
Мисол: Сув бўлмаса ҳаммаси бир пул. Ха, сув керак. (А.Қ.) 
Биздай хотинларнинг обрўсини икки пул қиладия! (Ў.Ҳ.) Муҳаббат 
икки ёқдан бўлмаса уч пул (Шуҳрат.) 
Фразеологизмларнинг компонентлари маъно муносабатига
кўра баъзи ишларда “фразеологик бирлик”, “фразеологик 
қўшимча”, “фразеологик бутунлик”, “фразеологик чатишма” каби 
турларга ажратилади [6, 135].
Лекин бундай гуруҳларнинг бирон-бир амалий аҳамияти йўқ. 
Бундан ташқари юқоридаги терминлар таркибидаги “қўшилма”, 
“бутунлик”, “бирикма”, “чатишма” сўзлари фразеологик маъно-
нинг моҳиятини тушунишга ёрдам бермайди. Фразеологизмларда 
ҳеч қандай “қўшилиш”, “чатишиш” каби ҳодиса йўқ. 
Фразеологизмларнинг асосий қисми бир маъноли лекин икки 
ва ундан ортиқ маънога эгалик фразеологизмларда ҳам учрайди.
Масалан, Эскини ямагунча эсинг кетади деб бекорга айтиш-
маган ахир. (Ш.Ғуломов). Мана ҳатто кимсан ҳам уч кундан бери