Филологические науки: состояние, перспективы, новые

нормани ошириб берябди. Прораби мақтаб эси кетди. (Ас.М.). Бу 
кунларда жангчи гоҳ ўзига келиб, гоҳ беҳуш бўлиб ётди. (Ас.М.)
Фразеологизмларнинг шакл ва маъно муносабатига кўра тип-
лари ҳам тилимизда жудаям кенг ўринни эгаллайди. 
Худди лексикада бўлгани каби фразеологияда ҳам омонимия, 
синонимия, антонимия каби ҳодисалар бор. 
Фразеологизмлар сўзлардан таркиб топиши туфайли тилда 
фразеологизм – омонимлар жуда кам миқдорни ташкил этади. Бир 
хил компонент (сўз)лардан тузилган фразеологизмларда ўзаро 
боғланмаган (тамоман бошқа-бошқа) маъно ифодаланиши мумкин. 
Бу ҳодиса фразеологик омонимиядир.
Масалан: Элмурод унинг гапини жиддий, лекин оғирсиниб 
тинглади. Кейин чуқурлашиб уйни бошига кўтарган болаларга 
қайрилди (П.Т.). … кун пешиндан оққанда чўл чангини бошига 
кўтариб қандайдир мототсикл чиқиб қолди (Ш.Ғуломов). Сиз 
халқимизнинг бахт-саодати учун курашдингиз. Халқимиз сизни 
ҳурматлаб олқишлар билан бошига кўтаради (Ойдин). 
Маънодошлик ҳодисаси фразеология учун ҳам характерли: 
кайфи бузуқ – таъби тирриқ, тоқати тоқ бўлмоқ – сабр косаси 
тўлмоқ, яхши кўрмоқ – кўнгил бермоқ каби; У бир қарашда ёноқ 

---

95 
суяклари чиққан кампирда хам
 
юзи тортишиб лабларининг
қимтиниб тиришидан. Жонизоқ отанинг таъби, тирриқ эканини 
пайқади. (С.А.). Ёдгорбек, кайфингиз бузуқроқ кўринадими? 
Масалан, Тожибой ўз қилиқлари билан унинг сабр косасини 
тўлдиради. 
Луғавий бирлик сифатида фразеологизмлар сўзлар билан ҳам 
синонимик муносабатда бўла олади: томдан тараша тушгандай – 
кутилмаганда, оғзи қулоғида – хурсанд, жони чиқмоқ – 
ғазабланмоқ, таъби хира – хафа, қўлинг ўргилсин – ажойиб каби.
Фразеологиянинг асосий қисми ўз қатламга оид фразеоло-
гизмлардан иборат, ўзлашма қатлам кам миқдорни ташкил этади. 
Лекин биринчидан, сўз ўзлаштиришга нисбатан фразеологизм
ўзлаштириш жуда кам даражада бўлса, иккинчидан, фразеологизм-
лар ўзга тилдан айнан ўзича эмас, асосан кал калаб ўзлаштирилади 
[5, 134].
Масалан, ғишт қолипидан кўчди фразеологизми тожикча 
хишт оз қолиб бархестан фразеологизмларнинг калкалаб 
ўзлаштирилганидир. Тожик ва ўзбек тилларида бир хил маъноли 
жуда кўп фразеологизмлар мавжудки, уларнинг қайси тилдан 
қайсинисигача ўзлашганини аниқ айтиш қийин қандай шамол 
учирди – кадом шамол парронд боши тошдан бўлсин – сараш ўз 
санг шавад, гап сотмоқ – гап фурўхтан каби: 
Фразеологизмларнинг асосий қисми умумистеъмолга оиддир. 
Илм – фан, касб-ҳунар кабиларнинг маълум бир соҳасидагина фра-
зеологизмларнинг шаклланиши фаолиятнинг маълум бир соҳаси 
билан боғланса-да, лекин улар умумистеъмол қатламига ўтиб кета-
ди.
Масалан, пичоқ суякка етди, алифни калтак деёлмаслик, ха-
мирдан қил суғургандай, калавасинин
 
учини йўқотмоқ, арпасини 
хом ўрмоқ, ипидан игнасигача фразеологизмлари шундай хусусият-
га эга. 
Чегараланган қатламни асосан диалектал фразеологизмлар 
ташкил этади. Масалан, Қашқадарё области шеваларидан: этини 
егандай бўлмоқ (жуда оч қолмоқ), ғуюри қайнамоқ (ғайратга 
тўлмоқ); 

---

96 
Худди сўзлар каби фразеологизмлар ҳам стилга нисбатан ней-
трал ёки услубнинг бирор турига хосланган бўлади. Лекин фразео-
логизмларнинг асосий қисмини нейтрал фразеологизмлар тшлик 
этади. Стилнинг бирор турига хосланган фразеологизмлар жуда 
кам миқдорни ташкил этади. Масалан, кўнгли тўқ, ақлини емоқ,