Fenotipik (modifikatsion) o‘zgaruvchanlik

mutatsiyalarning paydo bo‘lish darajalari. Mutatsiyalarning 
paydo bo‘lish darajalariga qarab gen va xromosoma mutatsiyalari-
ga ajratiladi. Bir gen doirasidagi bitta yoki bir nechta nukleotid-
larning o‘zgarishi yoki almashinishi bilan bog‘liq mutatsiyalar gen 
yoki nuqtali mutatsiyalar deb ataladi. ular oqsillar tuzilishiga 
57­ rasm.
Dominant mutatsiya
 — xo‘roz-
ning bo‘yin qismida patning 
bo‘lmasligi (A); normal jo‘ja (1) 
va mutant, patsiz jo‘ja (2) (B).
A
B
1
2
http:eduportal.uz

165
genetika  haqida umumiy ma’lumot

VI Bo‘LIM
o‘zgarishlar kiritadi, ya’ni polipeptid zanjirdagi aminokislotalarning 
ketma-ketligi yangilanadi va shu bilan oqsil molekulasining funk-
sional faolligini o‘zgartiradi.
 Xromosoma tuzilmasining o‘zgarishi xromosoma mutatsiya-
si deb ataladi. Bunday mutatsiyalar xromosomaning ma’lum bir 
qismining yo‘qolishi tufayli vujudga keladi.
Ayrim hollarda xromosomadan ajralgan qism gomologik bo‘l-
magan xromosoma bilan birikib, genlarning yangi kombinatsiyasi-
ni paydo qiladi va ularning o‘zaro ta’sir  xarakterini o‘zgartiradi.
 urug‘lanish davrida bunday gametalarning normal gaploid 
gameta bilan qo‘shilishi natijasida hosil bo‘lgan zigotada mazkur 
turga xarakterli bo‘lgan diploidli to‘plamga nisbatan xromosoma-
lar soni bittaga ko‘p yoki kam bo‘ladi. Bunday holatlarda genlar 
muvozanatining buzilishi organizm rivojlanishining buzilishiga olib 
keladi.
Sodda hayvon va o‘simliklarda ko‘pincha xromosomalar ning 
gaploid to‘plamga nisbatan karra ortishi kuzatiladi. Xromosoma-
lar to‘plamining bunday o‘zgarishi poliploidiya deb ataladi. Poli-
ploidiyaning darajasi har xil bo‘ladi. Sodda hayvonlarda xromo-
somalar soni bir necha yuz barobarga ko‘payishi mumkin. Poli-
ploidiya hodisasi yuksak o‘simliklarda keng tarqalgan. kariotip da 
xromosoma 
lar sonining ko‘payishi bilan organizmning genetik 
barqarorligi ortadi, mutatsiya jarayonida hayotchanlikning pasa-
yishi  xavfi  kamayadi.  Poliploidiya  organizmlarning  hayotchanligi, 
mahsuldorligi va bosh qa xususiyatlarini oshiradi. o‘simlikshunos-
likda poliploidiya 
dan keng foydalaniladi. Chunki madaniy o‘sim-
liklarning sun’iy olin gan poliploid navlari yuqori hosildorligi bilan 
farqlanadi (167- betdagi 60- rasm).
  mutatsiya xususiyatlari. Mutatsiyalar irsiyat bilan bog‘liq, 
ya’ni ular nasldan-naslga o‘tadi. Bitta mutatsiyaning o‘zi bir tur-
ga mansub bo‘lgan har xil organizmlarda paydo bo‘lishi mumkin. 
Mutatsiyalar ta’sir doirasiga qarab foydali va zararli, neytral, domi-
nant hamda retsessiv bo‘ladi.
Genlarning muhim xususiyatlaridan biri – mutatsiyalar hosil 
http:eduportal.uz

166
genetika  haqida umumiy ma’lumot

VI Bo‘LIM
qilishdir. Rentgen nurlari ta’sirida mutatsiyalar paydo bo‘lishini 
150 marta oshirishga erishildi. Rentgen va boshqa ionlantiruvchi 
radia 
tsiya nurlaridan tashqari, mutatsiyalar kimyoviy moddalar 
ta’sirida ham hosil bo‘lishi mumkin.
Moddalar almashinuvi jarayoniga, ayniqsa DNk sinteziga 
ta’sir qiluvchi omillar, mutatsion jarayonga ham ta’sir qiladi.
Sun’iy yo‘l bilan hosil qilinadigan mutatsiyalar amaliy ahami-
yatga ega bo‘ladi, chunki ular tur yoki populyatsiya ichidagi gene-
tik xilma-xillikni oshiradi va shu yo‘l bilan seleksionerga “yordam-
chi” material beradi.