Favqulodda vaziyatlarni bartaraf qilish hamda tizimni takomillashtirish

2. Селоқимлари ва тошқинсувларинишакилланишида дарё 
режимини ахамияти.
Тоғ зоналарида ёмғир ёғиши, қор, музликлар эриши сабабли ўзанли 
оқим пайдо бўлади. Оқим тоғ этакларини ювади ва ювилган тоғ жинслари 
сув оқимига қўшилиб сел оқимларини ташкил этади. Сел шаклланиши 
кўпинча 
кучли 
жала 
ёмғир 
ўтиши 
билан 
боғланган 
бўлсада, 
камроқҳолатларда эса сел музликлар ва қор эриши билан боғлиқ 
[3; 25 б.].Қанча ёғин бўлсада, агарда тоғ этакларида ва дарё ўзанларида 
керакли миқдорда боғланмаган тоғ жинслари (тошлар) сув билан биргаликда 
етарли даражада бўлмаса сел пайдо бўлмайди[3; 27 б.].Сел шаклланиши учун
3 та шарт - шароит мавжуд бўлиши зарур: 
1.
Сел оқими қаттиқ моддаларини ташкил этадиган тоғ жинслари 
емирилишидан ҳосил бўлган маҳсулотларнинг тоғ этакларида етарли 
миқдорда бўлиши (сув ҳажмининг 10-15% -дан кам бўлмаган ҳолда). 
2.
Тоғ моддаларининг ювилишига, олиб кетказишга ва ўзан оқими 
шаклида шаклланиб ҳаракатланишига имконият туғдирадиган ҳавза 
майдонида етарли ҳажмда сувнинг бўлиши. 
3.
Сел оқими динамикасини ва йириклигини таъминловчи катта тезлик 
билан 
сув-тупроқлик 
ҳажмларни 
бирданига 
ҳаракат 
қилишини 
таъминлайдиган нишаблиги катта бўлган тоғ ён бағирлари ва ўзанларда 
кучли бўлинган тоғлик рельефнинг мавжудлиги(2-расм). 
Демак, сел шаклланиши геологик, гидрометеорологик ва геоморфологик 
омиллар (факторлар) билан белгиланади. Лекин, булардан ташқари сел 
ҳодисаларини такрорланишига ботаник, ер тупроғи тузилиши, гидрогеологик 
ва антропоген (инсоннинг хўжалик фаолияти) омиллар ҳам таъсир этади. Тоғ 
ва тоғ олди дарёлари одатда текисликдаги дарёлардан кўпроқ миқдорда 
чўкинди олиб юради, чунки оқимнинг катта тезлиги сабабли қирғоқ ва дарё 
тубини кучлироқ ювади [3; 9 б.].Қум ўзанли дарёларнинг текисликдаги 
қисмида тошқин даврида чўкиндиларнинг асосий массаси ҳаракатланади, кам 
сув даврида уларнинг оқими умумий йиллик оқимнинг 5-10 фоиздан 
ошмайди.

---

248 
2-расм. Дарё плани, бўйлама ва 
кўндаланг профиллари. 1-1 тоғли 
ва юқори тоғли участкалар, 2-2 
ўрта оқим, 3-3 қуйи оқим ва делта, 
4- ирмоқлар, 5-ювилиш зонаси, 6-
лойқа чўкиш зонаси, 7-денгиз [4; 9 
б.]. 
3-расм. 
Тоғ 
олди 
участкасида 
дарёнинг гидравлик элементлари. 1-
сувсарфи; 2-муаллақ оқизиқлар; 3-
тубоқизиқлар; 4-сув сатҳи; 5-ўртача 
туботметкаси; 
6-энг 
паст 
туботметкаси; 7-сатҳдаги максимал 
тезлик; 
8-ўртача 
тезлик; 
9-сув 
юргизадиган энг йирик тошлар 
диаметри; 10-оқизиқларнингоʻртача 
диаметри [4; 10 б.]. 
Дарёнинг тоғ ва тоғ олди қисмларида майда тош ва шағал туб 
чўкиндилари тошқин даврида силжийди, кам сувли даврида эса фақат кичик 
қум чўкиндилари силжийди [4; 10 б.].Дарёларда нафақат ҳаракатланувчи 
оқизиқлар, балки сув тагида ётган оқизиқларҳам емирилади. Заррачанинг 
оғирлиги икки марта камайиши учун юриб ўтиши керак бўлган йўл (L,км) 
турли жинслар учун қуйидагичадир: мергеллиохактош - 10, охактош - 50, 
доломит - 60, гранит - 100 дан 150 гача, квартс - 140, амфиболит - 200-250 км 
[4; 15 б.].3-расмда дарёнинг тоғолди қисмидаги сув сарфи ҳамда муаллақ ва 
тубчўкиндилар сарфлари графиклари ўзаро таққосланган. Шунингдек, сув 
сатҳи, сув тубининг ўрта ва паст нуқталари ўзгаришлари ҳам да оқимнинг 
ўртача тезликлари ва сув ости чўкиндиларининг ўртача диаметрлари 
кўрсатилган. Гидрографда кўриниб турибдики, тошқин апрел ойининг 
бошидан август ойи охиригача (150 кун) давом этади, чунки дарё тоғдаги қор 
ва муз эриши ҳисобидан озиқланади. Камсув йилларда тошқин даври 90-100 
кун давом этади. Энг кўп сувлар сой ва дарёларда апрель, май, июнь 

---

249 
ойларида оқиб келади.Шунинг учун бу пайтларда одамлар учун тошқин 
хавфи юқори даражада бўлади. Бу пайтларида дарёларда максимал сув 
сарфлари, демак тошқин сув сарфлари кузатилади. Тошқинлар гидротехника 
иншоотларининг нотўғри ишлатилиши, эскириши, бузилиши, нотўғри 
бошқарилишидан, ўз вақтида сув манбаи ва улардаги иншоотларга назорат 
бўлмаслиги сабабларидан ҳам пайдо бўлиши мумкин[3; 6 б.].