Farmakologiya

Efedrin gidroxlorid  (Ephedra distaehya) — oddiy qizilchada
(Kuzmichev o‘ti) uchraydigan, alkaloid saqlovchi preparat.
Efedrinning kimyoviy tuzilishi va farmakologik ta’siri
adrenalinnikiga yaqin bo‘lsa ham ayrim xususiyatlari bo‘yicha
undan farq qiladi. Chunonchi, efedrinning adrenomimetik
ta’siri kuchsizroq, lekin davom etishi uzoqroq (10 barobar),
chunki efedrin MAO fermenti ta’sirida parchalanmaydi va
o‘zgarmagan holda 8—12 soat davomida buyrak orqali chiqib
ketadi. Efedrin adrenalinga qarshi o‘laroq, og‘iz orqali
yuborilganida, ancha chidamli bo‘lgani uchun o‘z ta’sirini
saqlaydi. Shuning uchun ham bu preparat tabletka va kukun
holida berilishi mumkin. Bundan tashqari, efedrin ta’sir me-
xanizmi bo‘yicha adrenalindan farq qiladi. Uning kor qilishi
bevosita adrenoretseptorga qaratilgan bo‘lmay, balki mediator
deposiga qaratilgan degan fikr mavjud. Preparat ta’sirida
depodagi adrenalinning sinaptik bo‘shliqqa chiqishi tezlashadi.
Uni qaytadan depoga o‘tishi esa kamayadi. Shuning uchun ham
efedrin ko‘pincha simpatomimetik ta’sirga ega dori preparati deb
ham ta’riflanadi. Efedrinning adrenalindan yana bir farqi shuki,
u markaziy nerv tizimini sezilarli darajada qo‘zg‘atadi. Bunday
psixostimulatorlik ta’siri fenaminnikiga nisbatan ancha kuchsiz,
lekin kofein ta’siri bilan tenglashadi. Shuning uchun ham
efedrin ruhiy, ijodiy va jismoniy qobiliyatni qisman oshiradi,
idrok, aql-zakovat va zehnni yaxshilaydi, bardamlikni qisman
ko‘taradi. Shu sababli efedrin „doping“lar (sport musoba-
qalarida foydalanishi taqiqlangan preparatlar) ro‘yxatiga kiritil-
gan. Efedrinning qolgan farmakologik ta’sirlari (yurak faoliyatiga,
qon tomirlariga, qon bosimiga, bronxlarga, me’da-ichak, ko‘z
qorachig‘i, uglevodlar almashinuviga) adrenalinnikiga o‘x-
shaydi, lekin samarasi kuchsizroq. Shuni aytib o‘tish kerakki,
efedrin ko‘ndalang-targ‘il mushaklar qisqarishiga samarali,
ijobiy ta’sir qilgani uchun, yarimfalajlikda, miasteniyada davo
sifatida foydalaniladi. Bu preparat bot-bot yuborilganida uning
ta’siri zaiflashib boradi. Buni taxifilaksiya holati deyiladi.

---

110
Shuning uchun ham efedrin bilan davo qilganda uni boshqa
preparatlar bilan almashtirib turish, zaruriyat bo‘lsa, preparat
dozasini qisman oshirish tavsiya etiladi.
Efedrin tibbiyot amaliyotida adrenalin o‘rnida ishlatiladi. U
bir qadar chidamli, ta’siri uzoqroq bo‘lgani uchun ancha
samarali dori hisoblanadi. U har xil hollarda — qon bosimining
tushib ketishi, kollapsning oldini olish uchun, giðotoniyada
beriladi. Mahalliy tarzda u qon to‘xtatuvchi (burun qonashida
va boshqalar) modda sifatida, shuningdek, yallig‘lanishga qarshi
(rinit—burun shilliq pardasining yallig‘lanishi) ishlatiladi.
Bronxial astma kasalligiga chalingan bemorlarga efedrinning davo
qilish samarasi sezilarli bo‘lgani uchun u ko‘p ishlatiladi.
Bunda ko‘pincha bronxlarni kengaytiradigan boshqa preparatlar
(atropin bilan birga—efatin) bilan birga qo‘llaniladi. Shuning-
dek, allergik kasalliklarda („eshakyemi“, „pichan isitmasi“)
ham tavsiya etiladi. Miasteniya, yarimfalajlikda, narkotik
moddalar bilan zaharlanishda ham buyuriladi.
Efedrin preparati ishlatilganida nojo‘ya holatlarni keltirib
chiqarishi mumkin: uyqusizlik, siydik tutilib qolishi, ishtaha-
ning pasayishi, asabiy qo‘zg‘alish, yurak o‘ynashi, bosh og‘ri-
g‘i va boshqalar shular jumlasidandir.
Efedrin tavsiya etilmaydigan holatlar adrenalinnikiga
o‘xshash (giðertoniya, ateroskleroz va boshqalar).