Farmakologiya va klinik farmatsiya

Mavzu: 16 MASda tormozlanish. Reflektor faoliyatning koordinatsiyasi. -2 soat

1. 
   Markaziy tormozlanish.
   
2. 
   Tormozlanishning turlari.
   
3. 
   Reflektor faoliyati koordinatsiyasining mexanizmlari.
   

Markaziy nerv tuzilmalarining birlashtiruvchi va muvofiklashtiruvchi faoliyati doimo tormozlanish jaraenlari ishtirokida amalga oshadi. Markaziy asab tizimidagi tormozlanish faol jaraen bulib, muayyan davomiylik va jadallikka ega . U kuzgalishning kuchsizlanishi eki tugatilishida namoen buladi.

Tormozlanish kupincha kuzgalish bilan uzviy boglangan bulib, kuzgalish bilan birga kechishi, undan kelib chikishi mumkin va kuzgalishni chegaralaydi,xaddan ortik tarkalib ketishiga yul kuymaydi. Tormozlanish tufayli markaziy nerv tuzilmalarida faollashgan va tormozlangan zonalar vujudga keladi. Tormozlanish jaraeni muayyan bir xududda va vaktda rivojlanadi. Tormozlanish tugma jaraen bulib, individual xaet davomida muntazam takomillashib boradi.

Tormozlanishni keltirib chikargan omilning kuchi katta bulsa, tormozlanish kengrok xududga tarkalib ,nerv xujayralarining katta guruxini kamrab oladi.

Markaziy tormozlanish xodisasi 1863 yilda I.M.Sechenov tomonidan kashf etilgan. I.M.Sechenovning asosiy tajribasi kuyidagicha edi. Baka bosh miyasi kuruv dumboklari soxasida tilinib , katta yarim sharlari olib tashlanadi.Bakaning keyingi oeklarini sulfat kislota eritmasiga botirib ,shu oeklarni tortib olish refleksining vakti ulchanadi.Bu refleks orka miya markazlarida yuzaga chikadi va asab markazlarining kuzgaluvchanligini kursatadi.Kuruv dumboklarining kirkilgan joyiga osh tuzi kristali kuyilsa eki miyaning shu soxasiga kuchsiz elektr toki bilan ta’sir etilsa, refleks vakti oshadi. SHunga asoslanib I.M.Sechenov baka bosh miyasining talamus soxasida orka miya reflekslarini tormozlovchi asab markazlari bor,degan xulosaga keldi.Tez orada markaziy tormozlanishni isbotlovchi yangi dalillar topildi.Baka oegini kislota eritmasidan tortib olish refleksini tormozlash uchun ikkinchi oekni bir vaktning uzida pinset bilan kisish kerakligini F.Gols kursatib berdi.SHundan keyin MNT dagi kuzgalish va tormozlanish jaraenlari orasida retsiprok-payvasta munosabatlar mavjudligi aniklandi. Kuzgatuvchi va tormozlovchi ta’sirotlarning orka miyadagi retseproklik xarakterini I.M.Sechenovning shogirdi N.E.Vvedinskiy kursatib berdi,bu xodisani ingliz neyrofiziologi CH.SHerrington batafsil taxlil etdi.

Markaziy tormozlanish tabiatini aniklashda asab markazlari ishida tormozlanishning mustakil jaraen ekanligining isbotlanishi ayniksa muximdir. Tormozlanish kuzgalish bilan keltirib chikariladigan va boshka kuzgalishni tuxtatib kuyadigan mustakil asab jaraenidir.Tormozlanish turli faoliyat, funksiyalar ,ish va organizm xatti-xarakatining kuchsizlanishi, zaiflanishi, chegaralanishi va umuman tuxtalishida namoen buladi.YUkorida aytilganidek kuzgalish lokal potensial va tarkaluvchan xarakat potensialida ,ya’ni ikki shaklda namoen buladi.Kuzgalishdan fark kilgan xolda tormozlanish fakat lokal jaraen shaklida namoen buladi va maxsus tormozlovchi sinapslar mavjudligi bilan boglik.

Tormozlovchi sinapslarning funksiyasi bir xil-ular doimo tormozlanishni keltirib chikaradi.Ularni xosil kilgan presinaptik nerv uchlari tormozlovchi neyronlarga taalluklidir.Tormozlovchi neyronlarga orka miyadagi Renshou oralik neyronlari va miyacha pustlogidagi noksimon(Purkine)neyronlari misoldir.

Mikroelektrodlar erdamida sinaptik tormozlanish presinaptik va postsinaptik bulishi aniklangan.MNT da postsinaptik tormozlanish ayniksa keng tarkalgan va postsinaptik membrana soxasida vujudga keladi.

Postsinaptik tormozlanishda presinaptik nerv uchi ajratadigan mediator postsinaptik membrana xususiyatlarini shunday uzgartiradiki ,nerv xujayrasining xarakat potensiali (kuzgalish potensiali eki KPSP) ni generatsiya kilish-vujudga keltirish kobiliyati bostiriladi,bugib kuyiladi. SHuning uchun bu xodisani postsinaptik tormozlanish ,uning zaminida etgan postsinaptik membrana uzgarishlarini-tormozlovchi postsinaptik potensial (TPSP)deb belgilaganlar.

Tormozlovchi sinapslar faoliyatining xususiyatlari sut- emizuvchilar motoneyronlarida urganilgan.Keyinchalik bu jaraen miyaning kupchilik neyronlari-miya stvoli, gippokamp,miya pustlogi neyronlarida tekshirilgan.

Afferent asab tolalari ta’sirlanishiga javoban orka miya motoneyronlarida vujudga keladigan TPSP albatta maxsus oralik tormozlovchi neyron ishtirokida sodir buladi.Bunda ta’sirot antogonist mushaklardan keladi va oralik neyron aksonining uchi postsinaptik membranada TPSPni rivojlantiruvchi mediator(GAMK va glitsin) ajratadi.

Tormozlovchi mediator postsinaptik membrananing K+ va S1 -ionlariga nisbatan utkazuvchanligini oshiradi,S1 - ionlari xujayra ichiga kiradi.SHuning uchun avvaliga tormozlanish zaminida doimo membrana giperpolyarizatsiyasi etadi deb xisoblangan.Keyinchalik tormozlanish postsinaptik membrana ion utkazuvchanligining murakkab uzgarishlari natijasida rivojlanishi aniklandi.TPSP lar fazoda va vaktda kushilish-summatsiya kobiliyatiga ega.

Sinaptik tormozlanish presinaptik zvenoda nerv uchlaridan mediator ajratilishini tuxtatish yuli bilan xam rivojlanishi mumkin.Bunday xolda postsinaptik membrana xossalari umuman uzgarmaydi.

Preinaptik tormozlanish MNT turli bulimlarida aniklangan.Bosh miya stvoli va ayniksa orka miyada u eng kup uchraydi.Postsinaptik tormozlanishga uxshab, presinaptik tormozlanishda xam maxsus tormozlovchi oralik neyronlar ishtirok etadi.

Presinaptik tormozlanishning struktura asosi aksoaksonal sinapslardir.Bu sinapslar tormozlovchi oralik neyronlar aksonining uchi bilan kuzgatuvchi neyronlar aksonining uchi orasida xosil bulgan.Tormozlovchi neyron aksonining uchi kuzgatuvchi neyron uchun presinaptik ,kuzgatuvchi neyron aksonining uchi unga nisbatan postsinpatik ,ammo u kuzgatishi kerak bulgan neyronga nisbatan presinaptikdir.Impulslar presinaptik tormozlovchi aksonda kuzgatuvchi akson membranasining S1- ionlari utkazuvchanligini oshiruvchi mediator ajratadi.S1- ionlarining akson ichiga kirishi okibatida vujudga kelgan membrana depolyarizatsiyasi xarakat potensiali amplitudasini pasaytiradi va kuzgatuvchi akson uchidan mediator ajralishi keskin kamayadi. Presinaptik tormozlanishning yana bir mexanizmi Sa2+ ionlari ichkariga kiruvchi okimining kamayishidir,chunki bunda xam mediator ajralishi kamayadi.

Orka miya oldingi shoxidagi motoneyronning aksoni orka miyadan chikishdan oldin en (kaytar) tarmok beradi,bu tarmok kaytib kelib, tormozlovchi oralik neyronlar (Renshou xujayralari)da tugaydi.Renshou xujayrasining aksoni esa motoneyronda tugaydi va uni tormozlaydi. Mazkur tormozlanish kaytar tormozlanish deyiladi.

Presinaptik tormozlanish postsinaptikka nisbatan ancha uzok davom etadi,buni tormozlovchi oralik neyronlarning ritmik faolligi bilan tushuntiradilar.Presinaptik tormozlanish ayniksa neyronga turli yullardan kelaetgan axborotni kayta ishlashda juda samaralidir.

Adashgan nerv tolalaridan impulslar yurak tormozlovchi sinapslariga kelganda atsetilxolin mediatori ajratiladi va postsinaptik membrananing K+ ionlarini utkazuvchanligi oshishi okibatida membrana giperpolyarizatsiyasi vujudga keladi.

Kupchilik simpatik nervlar va sillik mushaklar orasidagi sinapslarda noradrenalin mediatori ajralib, TPSP ni vujudga keltiradi va sillik mushaklar kiskarishi tormozlanadi.

Gamma-aminomoy kislata(pustlokda),glitsin(uzunchok va orka miyada),taurin mediatorlari xam sinapslarni tormozlaydi.

Tormozlovchi sinapslar faollashuvi bilan boglik bulgan presinaptik va postsinaptik tormozlanishlar birlamchi tor-mozlanishdir. Ikkilamchi tormozlanish undan oldingi kuzgalish bilan boglik va uz navbatida ikkiga bulinadi: N.E.Vvedinskiyning pessimal tormozlanishi va kuzgalishdan keyingi induksional tormozlanish.Ikkilamchi tormozlanishda maxsus tormozlovchi strukturalar ishtirok etmaydi.P essimal tormoz-la nish oralik neyronlar va retikulyar formatsiyada vujudga keladi.Pessimal tormozlanish xaddan ortik tezlik bilan takrorlanadigan (chastota pessimumi) ta’sirot berilganda rivojlanadi. Tormozlanishning bu turini presinaptik nerv uchlariga kelaetgan xarakat potensiali amplitudasining kichrayishi va uning okibatida mediator ajratilishining keskin pasayishi keltirib chikaradi. Natijada KPSP amplitudasi xam kichrayadi.

Kuzgalishdan keyingi induksion tormozla-nish kuzgalish tugagandan sung membrananing kuchli iz giperpolyarizatsiyasi okibatida ruy beradi. Bunda KPSP membrana kritik depolyarizatsiyasi uchun etarli bulmay koladi va tarkaluvchan kuzgalish vujudga kelmaydi.

Tormozlanish kuzgalish jaraeni bilan birga organizmning urab turgan muxitga moslashuvida faol ishtirok etadi. Tormozlanish shartli reflekslarning shakllanishida muxim rol uynaydi,MNT ni unchalik zarur bulmagan axborotlarni kayta ishlashdan ozod kiladi,reflektor reaksiyalarni ,jumladan xarakat aktining uygulashuvini ta’minlaydi.Tormozlanish nerv strukturalarining ishidagi me’erdan chetlashuvlarni bartaraf etib,kuzgalishning boshka nerv strukturalariga tarkalishini chegaralaydi,ya’ni tormozlanish nerv markazlarini charchash va oziksizlanishdan saklash bilan ximoya funksiyasini bajaradi.

MNTda tormozlanish katta axamiyatga ega.Birinchidan u muvofiklashtiruvchi ,u ygunlash t i r u v ch i rol uynaydi, ya’ni kuzgalishni muayyan yul bilan , muayyan asab markazlariga uzatadi va xozirgi laxzada faoliyati uncha muxim bulmagan neyronlar va yullarga impulslar borishi oldini oladi. Anik muayyan moslashish reaksiyasi mana shunday muvofiklashtirish natijasidir. MNT ga strixnin bilan ta’sir etish tajribasida tormozlanish jaraenining uygunlashtiruvchi rolini kuzatish mumkin. Strixnin tormozlovchi sinapslarni blokada kilib, tormozlanishni bartaraf etadi. Bunday sharoitda xar kanday ta’sirot kuzgalishning keng irradiatsiyalanishiga olib keladi va organizmning moslashuv faoliyati mumkin bulmay koladi.

Ikkinchidan, tormozlanish asab xujayralarining uta kuchli kuzgalishi va xoldan toyishi oldini olib, muxim ximoya,asrash funksiyasini bajaradi. Organizmga uta kuchli va uzok muddat ta’sir etuvchi signallar ta’sir etganda bu funksiya ayniksa muximdir.

Organizmning kup sonli reaksiyalari MNT turli bulimlari ishtirokida kuzgalish va tormozlanish jaraenlari xamkorligida shakllanadi.

Organizmda funksiyalarning uzaro muvofiklashtirilishi

Aloxida funksiyalar va reflektor reaksiyalarning uzaro mosligi, muvofikligi va uygunlashganligi organizm xaetiy faoliyatida muxim urin tutadi.Bu xususiyatlarning asosida organizmdagi a’zolar va tizimlar faoliyatini uzaro moslashtirish va kelishtirishdan iborat bulgan asab tizimi integrativ funksiyasi etadi. Integrativ funksiya esa asab tizimidagi kuzgalish va tormozlanishning uzaro xamkorligi tomonidan ta’minlanadi.

Organizmning bir butun bulib faoliyat kursatishida MNTdan funksiyalarni bajaruvchi a’zolarga impulslar- signallar uzatilishi bilan birga bajaruvchi a’zolardan MNT ga signallar borishi xam muximdir.Mazkur impulslar ikkilamchi afferent impulslar deyiladi va kayta boglanishni amalga oshiradi.Ishlovchi a’zolar bilan MNT orasida bunday kayta boglanishning mavjudligi turli neyronlar guruxi kuzgalishi jadalligini ishchi a’zo samarasiga mos bulishni ta’minlaydi.Xarakatlarning muvofiklashtirilishida

proprioretseptorlardan markazga boruvchi afferent impulslar muxim urin tutadi. Odam uz xarakatlarini kuzataetgan bulsa, proprioretseptorlardan boruvchi impulslarga kuruv signallari xam kushiladi. Xarakatlar natijasida tovush paydo bulsa (masalan , musika asboblarini chal ganda) markaziy asab tizimiga eshitish retseptorlaridan xam impulslar boradi. Barcha afferent impulslar orkali kelgan axborotni taxlil kilib, nerv markazlari xarakat faoliyatini tuzatib, yunaltirib turadi.

Kayta boglanish kon aylanishi,nafas, xazmlanish, ayiruv kabi vegetativ funksiyalarning muvofiklashtirilishida xam muxim axamiyatga ega. Tomirlar refleksogen zonalaridagi pressoretseptorlardan boruvchi afferent impulslar kon bosimi barkarorligini saklab turadi, upkadagi mexanoretseptorlardan chikkan impulslar nafas olish va nafas chikarishni, osmoretseptorlardan boshlangan impulslar ayiruv jaraenlarini boshkarishda ishtirok etadi.

Ikkilamchi afferent impulslarning xarakat funksiyasi boshkarilishi mexanizmidagi rolini I.M.Sechenov, CH.SHerrington, N.A.Bernshteyn, P.K.Anoxin v.b. urganganlar. Ishlaetgan a’zonning uning faoliyatini bashkaraetgan asab markaziga ta’siriga kayta boglanish deyiladi.Musbat va manfiy kayta boglanish tafovut kilinadi. Boshkaruvchi asab markaziga kelgan impulslar reflektor reaksiyasini kuchaytirsa , musbat kayta boglanish , reflektor reaksiyani susaytirsa,sundirsa,tuxtatsa manfiy kayta boglanish buladi. Masalan, tez yurish,yugurish eki ogir jismoniy ish bajarganda turli retseptorlardan impulslar markazga borib, kon aylanishi va nafasni kuchaytirishi musbat kayta boglanish natijasidir. Yuldan utib ketaetgan odamning yakinlashib kelaetgan transportni kurib eki signalini eshitib, tuxtab kolishi manfiy kayta boglanish okibatidir.

Xozirgi zamon fiziologiyasida yuksak xayvonlar va odam organizmida tugri va kayta boglanishlar (kibernetika atamalari) mavjudligi isbotlangan. Boshkaruvchi tizim (markaziy asab tizimi)dan boshkariluvchi bulim (ishchi a’zolarga ) boruvchi efferent impulslar tugri boglaiishni tashkil etadi. Boshkariluvchi bulim,ya’ni ishchi a’zolardan boshkaruvchi tizim (markaziy asab tizimi) ga boruvchi ikkilamchi afferent impulslar kayta boglanishni tashkil etadi.

YUkorida aytilganidek,ikkilamchi afferent impulslarning yullari refleks eyini tuldirib, uni reflektor xalkaga aylantiradi.

MNT faoliyatiga indkutsiya xodisasi xam xosdir. Biror bir markaz kuzgalgandan sung uning kuzgaluvchanligi pasayadi, tormozlangandan sung esa kuzgaluvchanligi oshadi. Bu xodisaga ketma- ket induksiya deyiladi. MNT biron joyida kuzgalish paydo bulganda uning atrofida kuzgaluvchanlik pasayadi,tormozlanish atrofida esa kuzgaluvchanlik oshadi.Induksiyaning bu turiga bir vaktdagi induksiya deyiladi. Induksiya yana musbat va manfiy bulishi mumkin. Tormozlanish atrofida va undan sung kuzgaluvchanlikning oshishi musbat, kuzgalish atrofida va undan sung kuzgaluvchanlikni pasayishi manfiy induksiyadir. Demak, induksiya xodisasi paydo bulishi vaktiga va xarakteriga karab tafovut kilinadi.

Induksiya xodisasi MNT dagi barcha bulimlarning faoliyatida kuzatilishi mumkin va reflektor faoliyatning muvofiklashtirish mexanizmlarida muxim rol uynaydi. Tormozlovchi ta’sirot tuxtatilgach asab markazida kuzgalish kelib chikishini- ketma-ket musbat induksiyani I.M.Sechenov birinchi bulib baen etgan. Bosh miya katta yarim sharlarining pustlogida ruy beruvchi induksiya xodisalarini I.P.Pavlov kashf etgan.

Bir vaktdagi manfiy induksiyaga retsiprok (payvasta) nervlanish misol buladi. Orka miyadagi kuzgalish va tormozlanish jaraenlari orasida retsiprok munosabatlar I.M.Sechenov shogirdi

N.E.Vvedinskiy tomonidan aniklangan va ingliz neyrofiziologi CH.SHerrington tomonidan urganilgan. Bir oekning bukilish markazlari kuzgalganda shu oekni ezuvchi mushaklar markazi tormozlanadi. Ayni vaktda ikkinchi oekni ezuvchi mushaklar markazi kuzgalib, bukuvchi mushaklar markazi tormozlanadi.

SHunday kilib, kupgina xarakatlarni bajarishda antogonistlar - bukuvchi va ezuvchi mushaklar markazlari karama-karshi xolatda buladi, ya’ni mushaklardan bir guruxining markazi kuzgalganda antogonist mushaklar markazi retsiprok tormozlanadi.

Nerv tizimining informatsion boshkaruvchilik funksiyasini amalga oshirilishida ikki asosiy tamoyil : divergensiya va konvergensiya asosida sodir buladigan kuzgalishning irradiatsiyasi va konsentratsiyasi xam muayyan axamiyatga ega. Nerv xujayrasining turli neyronlar bilan kup sonli sinaptik alokalar urnatish kobiliyatiga divergensiya deyiladi. Divergensiya xodisasi tufayli bir nerv xujayrasi bir necha reflektor reaksiyalarda ishtirok etishi, kuzgalishni kupgina boshka neyronlarga utkazishi mumkin. Keyingi neyronlar esa juda kup neyronlarni kuzgatib, kuzgalish jaraenining markaziy nerv tuzilmalaridagi irradiatsiyasini ta’minlaydi.

Konvergensiya jaraeni bir necha neyronlardan kelaetgan turli impulslar okimining bir neyronda yigilishidan iborat. Konvergensiya xodisasi nafakat bir xil neyronlarga xos. Masalan, orka miya motoneyronlariga birlamchi afferent tolalardan tashkari, turli pastga tushuvchi supraspinal va xususiy spinal markazlar yullarining tolalari xamda kuzgatuvchi va tormozlovchi oralik neyronlardan tolalar kelib boglanadi. Natijada orka miya motoneyronlari kup sonli nerv tuzilmalari uchun umumiy sunggi yul funksiyasini bajaradi. Konvergensiya xodisasi afferent va efferent nerv yullari sonining uzaro teng emasligiga xam boglik. Olimlarning fikricha afferent neyronlar soni efferent neyronlar sonidan deyarli 10 marotaba kup.

Konvergensiya tufayli turli yullardan neyronga kelgan impulslardan fakatgina shu laxzada organizm uchun axamiyatli bulgan ba’zilari javob reaksiyasini keltirib chikaradi. Konvergensiya reflektor faoliyatni muvofiklashtirishning asosiy mexanizmlaridan biridir.

Markaziy nerv tuzilmalarining muvofiklashtiruvchi faoliyatida reflekslarning uzaro ta’eiri, jumladan reflektor reaksiyalarning engillashuvi, uzaro kushilishi va biri ikkinchisini susaytirishi, okklyuziya xodisasi xam muxim urin egallaydi.

Miya