Farmakologiya va klinik farmatsiya

TUZILISHI VA ISHLASH MEXANIZMLARI

Sinaps — bir neyronni ikkinchi neyron bilan, neyronni muskul tolasi yoki bez xujayrasi bilan boglovchi tuzilma, ularni kuyidagi tamoyillar asosida tasnif kilish mumkin, 1. Sinaps kurilishida ishtirok etuvchi xujayralarga karab, nerv-muskul va neyro-neyronal sinapslar tafovut xilinadi,

Neyronlarning sinapslar joylashgan kismiga karab aksosomatik, aksodendritik, akso- aksonal sinapslarni ajratish mumkin, 2. Sinapslar faollashganda rivojlanadigan jarayonni kuzda tutib kuzgatuvchi va tormozlov-chi sinapslar tafovut kilinadi. 3. Kuzgalishning utish uslubiga kura sinaps-larni elektr va kimyoviyga bulish mumkin. Aralash elektr-kimyoviy sinapslar xam bor. Aksonlarning oxirgi tarmokchalari bir oz kengayib nerv muskul sinapsining (oxirgi plastinkaning) tuzilishi bilan tugaydi. Bu sinapsdan oldingi (presinaptik) kengayish sinapsning birinchi galda zarur bultan tarkibiy kismi Boshka bir neyron, muskul tolasi yoki sekretor xujayra membranasining presinaptik kengayish ruparasidagi kismi postsinaptik (si-napsdan keyingi) membrana, deb ataladi. Bu xar bir sinap-sning ikkinchi zaruriy kismi. Presinaptik membranalar bir biriga zich tegib turmaydi, ular urtasida sinapsning uchinchi zaruriy kismi — sinaps yirigi bor.

KIMYOVIY SINAPSLAR

Kimyoviy sinapslar yirigi ancha keng (10—40 nm) va yukori elektr karshiligiga ega bulgani uchun elektr impulslar utishiga tuskinlik kiladi. Impulslar bu tusikdan maxsus kimyoviy vositachi — mediator yordamida utishi mumkin. Oldindan sintezlanib kuyilgan mediator aksonning presinaptik oxiridagi sinaptik pufakchalarda saklanadi. X,ar bir pufakchada 20 mingga yakin mediator molekulasi bor, bu mikdor mediatorning bir kvantini tashkil kiladi. Nerv impulslarining aksonning sinaps oldi oxirlariga etib ke-lishi, pufakchalar yorilib, mediatorni sinaps yirigiga ajralishiga sabab buladi. X,ozir mediator deb ataladigan moddalarning kimyoviy tuzilishi xar xil. Atsetilxolin, dofamin, noradrenalin, serotonin, gistamin mediatorlarning monoamin guruxini tashkil kiladi. Ba’zi aminokislotalar xam mediator rolini utaydi. Bularga GAMK (gamma-aminomoy kislota), glutamin kislota, glitsin va taurin kiradi. Bu moddalarning xammasi musbat zaryadli azot atomiga ega. Organizmda keng tarkalgan ATF ning xam mediatorlik kobiliyati bor. Oxirgi vaktda anchagina neyropeptidlarni xam (AKTG, endorfin, enkefalin, R modda va boshkalar) mediatorlar, deb xisoblashayapti. Sinapslar kuzgalishni uzidan utkazish uchun zarur bulgan mediatorga karab xolinergik, adrenergik, GAMK — ergik, serotoninergik va boshkalarga bulinadi. Bir neyron odatda bitta mediatorni sintezlaydi. Ammo bu koidadan mustasnolari xam bor: bir neyron ikkita mediator moddani sintezlab, undan foydalanishi mumkin (atsetilxolin+ATF, yoki atsetilxolin+peptid). Ba’zi bir sinapslarda presinaptik mebranani postsi-naptik membrana bilan boglab turuvchi juda ingichka tolalar topilgan. Tolalar mediator molekulalarini sinaps yirigidan utish tezligini boshkarib turadi, degan taxmin

Kuzgalishning sinapsdan utishida postsinaptik membranada joylashgan mediatorlarga sezgar retseptorlarning axamiyati katta. Dar kaysi mediatorning maxsus retseptori bor. Ular ichida atsetilxolinga sezgir xolinoretseptor kuprok tekshirilgan. Aloxida olingan xolinoretseptor mem­branani teshib utgan beshta murakkab oksil molekulalari yigindisidan iborat. Bu molekulalar yonma-yon zich kilib aylana shaklida taxlangan beshta kalamga uxshaydi. Oksil — kalamlar urtasida ionlar, masalan, natriy utishi mumkin bulgan kanal bor. Sinapsdan utadigan impulslar bulmaganida, kanal yopik turadi. Retseptor yigindisidagi ogbisharning sinaps yirigiga karagan uchida atsetilxolin bilan uzaro boglanadigan ikkita kontakt maydoncha mavjud. Sinapsga etib kelgan impuls ta’sirida ajralgan atsetilxolin molekulasi sinaps yirigidan utib, kontakt maydonchaga yopishadi, Sinapsdan yakka impuls utayotgan vaktda 8000 xolinoretseptor ishga tushadi. Natijada ion kanali ochilib, xujayra ichiga karatilgan natriy okimi jadallashadi. Bu okim 1 ms davom etadi, kanal berkiladi, kontakt maydonchadan uloktirilgan atsetilxolinni xolinesteraza fermenti bir zumda parchalab tashlaydi.

Kuzgalishning kimyoviy sinapsdan utish boskichlari kuyidagicha. Aksonning presinaptik kengayishiga etib kelgan impuls presinaptik membranadagi kalsiy kanallarini ochadi. Kalsiy ionlari xujayraaro suyuklikdan ichkariga, sinaptik pufakchalar joylashgan erga utadi va pufak- chalarni presinaptik membrana bilan kushilib yorilishiga sabab buladi. Bir vaktning uzida 100— 200 pufakcha yorilib, sinaps yirigiga 1—2 million atsetilxolin molekulasi utadi. Atsetilxolin postsinaptik membranadagi xolinoretseptorlar bilan birikib, ion kanallarining ochilishini va juda jadal, ammo juda kiska vakt davom etuvchi natriy okimini yuzaga keltiradi. Bu okim membranani kisman (chegaralangan) depolyarizatsiyalanishga olib keladi. Bunda kuzgatuvchi postsinaptik potensial (KPSP) vujudga kela-di. KPSP kupchilik neyronlarda 5 ms davom etadi, uning amplitudasi 20 mV dan oshmaydi. Postsinaptik membranada potensial bilan boglik bulgan (potensial ta’sirida ochiladigan) natriy va kaliy kanallari yuk. SHuning uchun bu erda xarakat potensiali shakllanmaydi. Ammo postsinaptik membranada xosil bulgan KGTSP neyron membranasining boshka kismlariga tarkalib, xarakat potensialining ta-rakkiy etishiga olib keladi. Uz ishini bajarib bulgan me-diatorni maxsus ferment parchaladdi yoki endotsitoz yuli bilan u sinaptik pufagiga kaytadi.

Tormozlovchi sinapslarda mediator sifatida GAMK, glitsin, serotonin va boshka moddalar xizmat kiladi. Ammo ma’lum mediator, masalan, atsetilxolin bir sinapsda kuzgalishni rivojlantirsa, boshka bir sinapsda tormozlanishni tarakkiy ettirishi xam mumkin. Akson orkali tormozlovchi sinapsga etib kelgan impuls mediatorning ajralishiga olib keladi. Postsinaptik membranadagi retseptor bilan mediatorning birikishi kaliy va xlor kanallarini ochadi. Musbat kaliy ionlarining xujayralardan chikishi va ayni vaktning uzida manfiy xlor ionlarining ichkariga utishi membranani giperpolyarizatsiya xrlatiga olib keladi. Tormozlovchi postsinaptik potensial (TPSP) ruyobga chikadi. Endi bu neyronning kuzgaluvchanligi odatdagidan past buladi. Keltirilgan ma’lumotlar shuni kursatadiki, kimyoviy sinaps uz vazifasini bir me’yorda bajarishi uchun fakat mediatorning uzi emas, balki mediator tizimi mavjud bulishi kerak. Bu tizim uch kismdan iborat buladi: a) mediatorni sintezlovchi ferment (yoki fermentlar); b) mediator modsaning uzi; v) mediatorni sinaps yirigidan yukotuvchi mexanizm (ferment yoki endotsitoz).

Atsetilxolinning mediator tizimini misol kilib olsak, unga atsetilxolinni sintezlovchi ferment

• 
  xolinatsetilaza, atsetilxolinning uzi va uni parchalovchi ferment xolinesteraza kiradi. Bu tizimning biror kismi shikastlansa, kuzgalishning sinapsdan utishi buziladi. Nerv tizimi faoliyatini kuchli uzgartiruvchi kupgina dorilarning ta’sir mexanizmi medi-ator tizimining biror kismini shikastlashdan iborat.
  

Kimyoviy sinapslarning uziga xos xossalari kuyidagilardan iborat. Kuzgalishni bir tarafga

• 
  presinaptik memb-ranadan postsinaptik membrana gomon utishi. Kuzgalishning sinapsda tuxtab 5ptipi. Ana shu tuxtalib utish mediatorning pufakchasidan ajralib, sinaps yirigadan utishi va postsi-naptik membranadagi retseptorlar bilan birikishiga ketgan vaktga teng (0,2—0,5 ms). Sinapslarning past labilligi — ulardan sekundiga fakat 100—150 impuls utishi mumkin. Nerv tolasining labilligi, masalan, 500-^l1000 impuls/sekundni tashkil kiladi. Sinapslarda ularga etib kelgan im-pulslar chastotasi grasformatsiyaga (uzgarishga) uchraydi. Sinapsga etib kelgan va undan chikkan impulslar soni odatda teng bulmaydi. Sinapslarning ba’zi fiziologik faol moddalarga, dorilarga va zaxarlarga yukori sezgarligi.
  

ELEKTRSINAPSLAR
Rivojlangan xayvonlarning markaziy nerv tizimida asosan kimyoviy sinapslar uchraydi. Ammo oz mikdorda, masalan, sut emizuvchilarda kuzni xarakatlantiruvchi nerv yadrosini tashkil kiluvchi neyronlarda, elektr sinapslar xam bor. Elektr sinapsni kimyoviy sinapsdan ajratib turuvchi asosiy fark — elektr sinaps yirigining juda torligi (2— 4 nm). Ana shu tor joydan presinaptik membrana bilan boglab turuvchi oksil kuprikchalar — konneksonlar utganU^ar urtasida ionlar va mayda molekulyar moddalarniutkazishi mumkin bulgan, eni 1—2 nm li kash... ar xosil bulgan. Bu erda membrananing elektr tokiga karshiligi past.SHuning uchun aksonning presinaptik oxiriga etib kelgan potensial osonlik bilan postsinaptik membranadan xujayra ichiga utib, tashkariga kaytib chikadi va membranani depolyarizatsiyaga uchratadi. Depolyarizatsiyalanish eng yukori darajaga etganda, postsinaptik neyronda xarakat potensiali vujudga keladi. Elektr sinapslar kimyoviy sinaplarga Karaganda ba’zi bir funksional afzalliklarga ega. Elektr sinapslar juda tez va bexato ishlaydi. Ularda sinapsda tuxtalib kolish

0. 
   1 ms dan oshmaydi, bu xolat elektr sinapslarning yukori labilligini ta’minlaydi. Elektr sinapslar uzok vaktgacha charchamaydi. Elektr sinapslarning kamchiklari xam bor. Masalan, ular MNT faoliyati uchun muxim bulgan bir taraflama utkazishni etarli darajada ta’minlay olmaydi; elektr sinapslar orasida tormozlovchilari deyarli yuk, elektr sinapslardan utkazish ichki muxit omillari (gormonlar, xarorat) yordamida boshkarilmaydi. Elektr sinapslar yurakning muskul tolalari urtasida, ichki a’zolarning sillik muskullarida, jigar va bezlarda kup uchraydi. Ular orkali fakat elektr impulsi emas, balki oz mikdorda ma’lum moddalar bir xujayradan ikkinchi xujayraga utishi mumxin. SHu tarzda moddalar almashinuvi xujayralar faoliyatiga ta’sir kiladi. ARALASHSINAPSLAR
   

Ba’zi bir neyronlararo sinapslarda utkazish xam elektr, xam mediator yordamida sodir bulishi mumkin. Buning sababi shundaki, aralash sinapsning bir kismi elektr sinaps struktur?'chga ega, ikkinchi kismi esa kimyoviy sinaps shaklida tuzilgan. Aralash sinapslar aksari funksi.. ri turlicha bulgan neyronlarni boglab turadi. Ularni afferent va efferent neyronlar oraligida uchratish mumkin, Sof kimyoviy yoki sof elektr sinapslar bir tipga oid bulgan neyronlarni, masalan, motoneyronlarni boglaydi. Aralash sinapslar etarli darajada urganilmagan. Bir sinapsda kuzgalish utkazilishining ikki mexanizmi mavjudligini kuyidagacha tushuntirish mumkin. Sinapsga keluvchi impulslar chastotasi uncha yukori bulmasa (100—150 imp/s), aralash sinapsning ikkala yarmi faollik kursatadi. Bu impulslar chastotasi keskin oshib ketganda, sinapsning kimyoviy kismi tormozlangan xolatga utadi va impulslar utaazishda katnasha olmaydi. Labilligi yukori bulgan elektr kismi shu sharoitda impulslar utkazilishini ta’minlab turadi.



Mavzu: 15 MAS ning xususiy fiziologiyasi. - 2 soat

1. 
   Orka miya funksiyalari.
   
2. 
   Orka miya reflekslari.
   
3. 
   Spinal shok.
   
4. 
   Miya ustuni fiziologiyasi
   
5. 
   Urta miya va retikulyar formatsiya fiziologiyasi.
   
6. 
   Miyacha fiziologiyasi.
   

Orka miyaning xar bir segmenta tananing 3 metamerini innervatsiya kiladi va 3 metamerdan ma’lumot kabul kiladi

Orka ildizlar - afferent Oldi ildizlar - efferent

(Bella - Majandi konuni)

Orka miyaga afferent ma’lumot 3 xil gurux retseptorlardan keladi

1. 
   Mushak retseptorlari, pay, suyak usti, bugin (proprioretseptiv sezgi)
   
2. 
   Teri retseptorlari (ogrik, t°, taktil, bosim)
   
3. 
   Visseroretseptorlar(visseroretsepsiya)
   

Orka miyaning kulrang moddasida 15mln yakin neyronlar bor. Ulardan 3% - eff. motoneyron, 97% - interneyron, vegetativ neyron (simp. parasimp)

Motoneyronlar motor birligini tashkil kiladi va a, u motoneyronlardan tashkil topgan a - muskul kiskarishini nazorat kiladi u - muskul chuzilishini nazorat kiladi a - motoneyronlarning xususiyati.

Ekstrafuzal muskul tolalarini innervatsiya kiladi

dm. 40 - 70mkm

Aksoni mielinli

kuzgalish utish tezligi 70 - 120ms.

A tip nerv tolalariga kiradi XP- 80+120mw Uzok iz giperpolyarizatsiya Davomiyligi 50-150mms.

u - motoneyranlarning xususiyati xujayra dm. 30-40mkm aksoni mielinli kuzgalish 15-40ms. tezl. ut.

XP - da iz giperpolyarizatsiya uncha rivoj. emas.

1 sek. 300 - 500 impuls xb.

RF nazoratida buladi

Uzun va kiska interneyronlar farklanib ular sinapslarni tashkil etadi (90%). Krlgan sinapslar (10%) bosh miyada, 1% esa afferent.

Ma’lumotlarga kura, orka miyada 10 milliardga yakin sinapslar bor Orka miyaning ok rang moddasida 2 gurux utkazuvchi yullar mavjud.

Yukoriga yunalgan (vosxodyaщie) spinotserebellyar (8) va pastga yunalgan (nisxodyaщie) serebrospinal(8)

Orka miya segmentar tamoyili asosida reflektor reaksiyalarni amalga oshiradi. monosinaptik va polisinaptik

Orka miya reflekslari bosh miyadagi markazlarning ta’eiri ostida (osonlashtiruvchi) buladi.

Orka miya jaroxatida, kesilganida spinal falajlik (shok) sindromi kuzatiladi. Bunda orka miyaning jaroxatdan pastda joylashgan reflekslari sunadi. Ular 4-6 xaftadan sung tiklanadi (kisman). Bu xodisa Renshou xujayralariga tormozlovchi ta’sirning yukolishi bilan boglik.

Ortki miya (uzunchok miya, kuprik) orka miyaga uxshash segmentar tuzilishga ega va unda bosh miyaning 8 ta juft nervlari (V-XII) markazlari joylashgan. Ortki miyaning segment usti (avtomatik) va segmentar (reflektor) strukturalariga tegishli funksiyalari mavjud.

Avtomatik markaz funksiyalari nafas markazi va tomir-xarakat markazlari faoliyatida namoyon buladi.

Ortki miya yadrolari statik i statokinetik reflekslar xosil bulishida ishtirok etadi Statik reflekslar: xolat va tiklanish reflekslari Statokinetik reflekslar:nistagm, lift reflekslari

O”rta miya - kizil yadro, turt tepalik, III - IV juft bosh miya nervlarining yadrolari, kora substansiya.

O”rta miya orkali yarim sharlar va miyachaga talamusning xamma kutariluvchi va tushuvchi yullari utadi. Urta miya statik, statokinetik, kuruv, eshituv, chamalash va vegetativ reflekslari xosil bulishida ishtirok etadi. _v

To’rt tepalik birlamchi kuruv va eshituv reflekslarini amalga oshiradi. Urta miya yadrolari «kuriklash reflekslari» xosil bulishida katnashadi.

Karra substansiya - anik xarakatlarni uygunlashtiradi (plastik tonus). Uning jaroxatlanishi parkinsonizmga olib keladi.

Detserebratsion rigidlik - urta miyani kizil yadrosining pastki kismidan (orka turt tepalikning oldingi kismi) kesilganida xosil buladi va bukuvchi tonik reflekslarning kuchayishi bilan boradi, yozuvchi muskulani tonusi oshib ketadi. Deafferentatsiya natijasida rigidlikning yukolishi uning reflektor xarakterga ega ekanligini kursatadi.

Oralik miya - III korincha atrofida joylashgan kup yadrolardan iborat murakkab tuzilmadir (talamus, gipotalamus, subtalamus, epifiz, kolenchatыe tela)

Neyrosekretsiya - gipotalamus neyronlari tomonidan gormon tabiatli moddalarni ishlab' chikarish.

Retikulyar formatsiya (RF) - miya ravogida tursimon tuzilma bulib, markazga va markazdan periferiyaga boruvchi ta’sirotlarga ega.

Miyacha (M) - organizmdagi statik va statokinetik reflekslarni nazorat kiladi, amalga oshirishda va boshkarishda ishtirok etadi. Miyaning boshka kismlari bilan keng alokaga ega. Uning jaroxatida xarakat buziladi, mushaklar tonusi va vegetativ buzilishlar kuzatiladi.

Miyacha jaroxatining simptomlari Lyuchiani triadasi: atoniya, asteniya, astaziya;

Sharko triadasi: tremor, dizartriya, nistagm;

ataksiya, asteniya, adiadoxokinez, dismetriya, dizekvilibratsiya.

Oldingi miya - miya yarim sharlarining bazal yadrosi. Bazal yadrolar miya yarim sharlarining ok moddasida joylashgan: dumsimon yadro, xira rangli shar, pustlok, tusik, mindalinsimon yadro, nomsiz substansiya va b... Bu yadrolar ONF ning integratsiyasi uchun javobgardir.

Limbik sistema (eski pustlok) - katta yarim sharlarning medio - bazal kismida joylashgan nerv tuzilmalari (mindalensimon kompleks, gipokamp, poyasnaya izvilina)

Bu tuzilmalarning funksiyalari yaxshi differensiallashmagan (vegetativ, xayotni, turni saklash, ijt. xatta-xarakat...). Lekin ular somatovegetativ integratsiyada ishtirok etadi.

Katta yarim sharlar - tashki muxit bilan uzaro alokada organizm faoliyatini bir butunligini ta’minlovchi MNS ning yukori kismidir.

Katta yarim sharlarda kulrang modda (1-Zmm, 1500m2, 18mlrd) yarim sharlarni koplaydi. YArim sharlarning xamma kismlari xar xil a’zolarning funksiyalari uchun javobgar.

Miya pustlogida sensor va motor zonalar mavjud. Ularning jaroxati ma’lum bir a’zolar, sistemalar funksiyasining buzilishi bilan boradi. Pustlokka neyronlar va sinapslarning doimiy elektrik faolligi xarakterli (EEG)