Farmakologiya va klinik farmatsiya

ipofizning oralik bulat

Ko’pchilik xayvonlar va odam gipofizining oralik bulagi oldingi bulagidan ajralgan va orka bulakka yopishgan buladi. Oralik bulak gormoni — intermedii, yoki melanotsitni stimullovchi gormon orka bulak gormonlari bilan birga chikadi. Amfibiyalarda (xususan, bakalarda) va ba’zi b al i kl ar da intermedii terining pigment xujayralari — melanoforlarni kengaytirib va ularning protoplazmasidagi pigment donachalarining kengrok tarkalishiga sabab bulib, terini koraytiradi. Intermedinning axdmiyati shuki, teri rangini tashki muxit rangiga moslashtiradi. Odam terisinnng pigmentsiz kismlari bulsa, teri ichiga intermedii yuborilganda shu kismlar rangi sekin-asta normal xoliga keladi. Intermedii odamda xam teri pigmentatsiyasini bopщarsa kerak. Gipofizning oralik kismida intermedii xosil bulishi kuz tur pardasiga yoruglik tushishi natijasida refleks yuli bilan boshkariladi. Sut emizuvchilarda va odamda intermedii kuzdagi kora pigment kavat xujayralari xarakatini boshkarishda axamiyatli. Kuchli yoruglikda pigment kavat xujayralari psevdopodiylar chikaradi, shu tufayli ortikcha nurlar pigmentga yutilib, tur parda xaddan tashkari kuchli ta’sirotga uchramaydi.

Gipofizning opka bulagi Gipofizning orka bulagi (neyrogipofiz) gliya xujayralariga uxshaydigan va pituitsitlar deb ataladigan xujayralardan iborat. Pituitsitlar gipofiz oyogchasida keluvchi nerv tolalari bilan inner-vatsiyalangan, bu tolalar gipotalamus neyronlarining usiklari xisoblanadi.

Gipofiz opka bulagining ichki sekretsiya funksiyasi buzilganda or-ganizmda ruy beruvchi uzgarishlar. G ipofiz orka bulagining gipofunk-siyasi sandsiz diabet (sandsiz siyish) ga sabab budadi. Ayni vaktda, kandsiz siydik kup (ba’zai sutkasiga 10 litrgacha) chikadi va kattik chankov kuzatiladi. Gipofiz orka bulagining preparati kandsiz diabet bulgan bemorlarning teri ostiga yuborilsa sutkalik siydik mikdori normallashadi. SHu kasallikdan ulgan bemorlar patologoanatomik usul bilan tekshirilganda, gipofiz orka bulagining zararlanganligi anyklangan.

Gipofiz opka bulagining gormonlari. Gipofizning orka bulagidan ikkita preparat ajratib olingan, ulardan biri siydik xosil bulishini keskin kamaytirib, kon bosimini oshiradi, ikkinchisi esa bachadon muskullarini kiskartiradi. Birinchisi antidiuretik gormon, yoki vazopressin deb, ikkinchisi oksitotsin deb atalgan. Vazopressinning antidiuretik ta’sir ztish mexanizmi buyrak ka-nalchalari siydigidan yiguvchi naylar devori orkali suvning kayta surilishini kuchaytirishdan iborat. SHuning uchun xayvonlarga va odamga shu gormon kiritilganda diurez kamayish bilangina kolmay, siydikning solishtirma ogirligi xam ortadi. Vazopressin tomirlarning (ayniksa arteriolalarniig) sillik muskullarini kiskartiradi va arterial bosimni oshiradi. Bu gormonning nomi xam shundan olingan. Lekin uning pressor effekta fiziologiyadan kura farmakologiya uchun kattarok axamiyatli. Gormonning katta dozalari sun’iy yul bilan kiritilgandagina shunday effekt kuzatiladi; normada ajralib chikadigan vazopressin mikdori tomirlarning sillik muskullariga ta’sir etmay, fakat antidiuretik ta’sir kursatadi. Oksitotsin bachadon sillik muskullarini (ayniksa xomiladorlik oxirida) kiskartiradi. Tugrukning normal utishi uchun albatta oksitotsin bulishi zarur. Bugoz urgochi xayvonning gipofizi olib tashlansa tugruk kiyinlashadi va chuzilib ketadi. Sut ajralishida xam oksitotsinning axamiyati bor. Sunggi yillarda vazopressin bilan oksitotsinning ximiyaviy tuzilishi aniklandi va ular sintez kilib olindi. Vazopressin xam, oksitotsin xam sakkizta aminokislota va uch molekula ammiakdan tuzilgan ekan. Vazopressin va oksitotsiyada oltita aminokislota bir xil, ammo ikki aminokislota bu ikki gormonda xarxil ekan (oksitotsinda — leysin va izoleysin, vazopressinda—fenilalanin va arginin). SHunday kilib, gipofiz orka bulagining gormonlari oldingi bulak gormonlariga karama- karshi ularok murakkab bulmagan polipeptidlardan tuzilgan.

Gipofiz ichki sekretsiyasining boshkarilishi

Boshka bir kancha endokrin bezlar: jinsiy bezlar, buyrak usti bezlari, kalkonsimon bez funksiyasini boshkaruvchi gipofiz ichki sekretsiyasi uz navbatida shu bezlarning faoliyatiga boglik. Masalan, konda androgenlar, estrogenlar, glyukokortikoidlar va tiroksin kamayishi gipofizning gonadotrop, adrenokortikotrop va tireotrop gormonlar ishlab chikarishini stimullaydi. Aksincha, jinsiy bezlar, buyrak usti bezlari va kalkonsimon bez gormonlari ortikcha bulsa, gipofizning shu gormonlarni ishlab chikarishi susayadi.

Shunday kilib, gipofiz teskari boglanish prinsipida ishlaydigan tegishli bezlarda gormonlar xosil bulishini avtomatik ravyshda zarur darajada saklaydigan nerv-gumoral regulyasiya sistemasiga mansubdir. Bu avtomatik regulyasiya (boshkarish) mexanizmlari va tegishli axborotni utkazish yullari xali oxirigacha aniklangan emas. Gipofizning oldingi bulagiga sim-patik nerv tarmoklar i keladi, bular esa bez xujayralarining sekretor aktivligini emas, balki tomirlar diametrini boshkarsa kerak. Gipofiz oldingi bulagining kon bilan ta’minlanish xususiyatlari, ya’ni bu bulak bilan gipotalamus uchun umumiy kon ta’minoti mavjudligi oldingi bulak funksiyalarini boshkarish mexanizmidakatta axamiyatga egadir. Gipotalamus kapillyarlaridan okib chikkan kon gipofizning portal tomirlariga kiradida, gipofiz xujayralarini yuvib utadi. Gipotalamus soxasida shu kapillyarlar atrofida nerv xujayralarining usiklaridan tuzilgan va kapillyarlarda uziga xos neyrokapillyar sinapslarni xosil kiladigan nerv turi bor. SHu tuzilmalar orkali neyrosekretsiya maxsulotlari, ya’ni gipotalamus xujayralarida ishlangan fiziologik aktiv moddalar konga utadi-da, bevosita gipofiz oldingi bulagining xujayralariga kon bilan etib kelib, ularning funksiyalarini stimullaydi. SHunday kilib, gipofiz oldingi bulagining ichki sekretsiyasini nerv sistemasi — gipotalamus yadrolari boshkaradi, shu bilan birga boshkaruv impulslari nerv yuli bilan emas, balki gumoral yul bilan utadi. Gipofizning orka bulagi oldingi bulagidan fark kilib gipotalamus yadrolariga nervlar bilan bevosita boglangan, chunki bu yadrolardagi nerv xujayralarining aksonlari gipofiz oyokchasidan utib, orka bulakda tugaydi. Gipofiz bilan gipotalamusning uzaro munosabatlari gipofiz funksiyalariga gipotalamusning boshkaruvchi ta’sir kursatishi bilan cheklanib kolmaydi. Gipotalamus neyrosekretsiyasining fiziologik aktiv moddalari gipofizning orka bulagiga nerv xujayralarining shu bulakda tugaydigan aksonlari orkali kiradi va gipofizda ishlanadigan gormonlar usha moddalardan xosil buladi. Jumladan, gipotalamus xujayralarida ishlanadigan va shu xujayralarning aksonlari orkali gipofizning orka bulagiga kelib pituitsitlarda tuplanadigan murakkab oksil birikmalardan oksitotsin va antidiuretik gormon xosil buladi. Murakkab oksil moddalar pituitsitlarda orka bulak gormonlariga aylanib, konga chikadi. Gipofiz oldingi bulagining xujayralari gipotalamusga boshkacha boglanadi. Oldingi bulak gormonlari gipotalamus yadrolarining neyrosekretsiya maxsulotlari shu bulakka kelgach xosil buladi. Favkulodda ta’sirot bilan kelib chikadigan va taranglanish xolatiga sabab buladigan nerv impulslari gipotalamusning orka yadrolarida biologik aktiv modda — kortikotropinni stimullovchi faktor sekretsiyasiga olib keladi, deb faraz kilishadi. Xuddi shunga uxshash, gipofizdan gonadotrop gormonlar chikishi gipotalamus yadrolarining gonadotropinni stimullovchi faktorni ishlab chikarishiga boglik; tireotrop gormon xosil bulishi tireotropinni stimullovchi faktorning ta’siriga boglik. Gipofiz buyinga kuchirib utkazilsa, yukorida kursatilgan gormonlarni chikarmasligi shu farazni tasdiklaydi. Gipofiz tukimasi buyindan yana turk egari soxasiga olib utkazilsa, gipofizning oldingi bulagining gormonlari tagin chikaveradi. Demak, gormonlar normal ravishda chikib turishi uchun gipotalamusning neyrosekretsiya maxsulotlari gipofizga uzluksiz kelib turishi zarur. Gipofizdan tireotrop, adrenokortikotrop va gonadotrop gormon-larning ajralib chikishi intensivligi kalkonsimon bez, buyrak usti bezlari va jinsiy bezlarning kondagi gormonlari mikdorini boshkarar ekan, bunga yordam beradigan teskari boglanish mexanizmi gipotalamus yadrolari orkali amalga oshadi. Masalan, kalkonsimon bezning yoki jinsiy bezlarning gormonlari gipofiz oldingi bulagining xujayralariga bevosita ta’sir etganda tireotrop va gonadotrop gormonlarning xosil bulishi susaymaydi; shu bilan birga bu bezlarning gormonlari gipotalamus soxasiga ta’sir etganda xozir kursatilgan effekt kelib chikadi. Gipotalamusning gipofizga boglanishi uzilmagandagina shunday effekt kuzatiladi; bu boglanish uzilganda effekt yukolib ketadi.

SHunday kilib, gipofiz va gipotalamus gipofizdan tegishli gor-monlar chikarish yuli bilan, ya’ni gumoral yul bilan, shuningdek oliy markazi gipotalamusdan iborat bulgan vegetativ nerv sistemasi orkali bevosita ta’sir yuli bilan vegetativ funksiyalarni boshkaruvchi bir butun sistemani tashkil etadi.

Mavzu: 13 Mushaklar fiziologiyasi-2 soat.

Savollar:

6. 
   Mushaklarning funksiyalari, ularning axdmiyati.
   
7. 
   Mushaklarning fiziologik va fizikaviy xossalari.
   
8. 
   Mushaklarning kiskarish turlari.
   
9. 
   Mushaklarning kiskarish mexanizmlari.
   
10. 
    Mushaklarning ishi, kuchi va charchashi.
    

Odamlarda va umurtkali xayvonlarda mushaklari 3 turi bor.

4. 
   Skeletning kundalang - targil mushaklari.
   
5. 
   YUrakning kundalang - targil mushaklari.
   
6. 
   Sillik mushaklar.
   

Skelet muskullari bizning tayanch va xarakat sistemamizning aktiv kismiga kiradi.

Muskudar uzlarining kiskarishlari natijasida:

a)organizmni xarakatida,

b)tananing kismlarini bir - biriga nisbatan xarakat kilishga,

v)ma’lum xolatni saklab turishda,

g)issiklik xosil kilishda ishtirok etadilar.

Tana temperaturasini ushlab turishda muskullarning axamiyati jua katta.mushakni kimyoviy energiyani mexanik energiyaga va issiklikga almashtiradigan mashina deb aytishadi.

Mushaklar bundan tashkari kuyidagi vazifalarni bajaradilar:

1 .Retseptor funksiyani (proprio, xemo, termo).

2.Suv va mineral tuzlar deposi va suv tuzlar almashinuviga boshkarishda ishtirok etadilar.

3 .mushaklar - glikogen va kislorod deposi.

Skelet mushaklari odam vaznining 40% tashkil etadi, chakaloklarning 20-25%ni.Karigan sari muskullarning massasi kamayadi 25-30%gacha.S)dam organizmida xammasi bulib 600 ta skelet muskuli borligi aniklangan.Skelet mushaklari kundalang - targil tolalardan tuzilgan.Tolalar ok va kizil buladi, bu tolalar fiziologik xossalari jixatidan fark kiladi.

Qizil tolalar. Oq tolalar.

1 .Sarkoplazmasi kup. Kam.

Ingichka. Kalin.

Rangi kizil. Rangi ok.

Kovushkokligi kuprok. Kamrok.

Sekin kuzgaladi va kiskaradi.

Tez kuzgalib kiskaradi.

Sekin charchaydi. Tez charchaydi.

Chuzuluvchan buladi, plastiklik Chuzuluvchanligi va pla-

xossasiga ega. stikligi kamrok.

8.Odam organizmida muskullar kizil va ok tolalardan tuzilagan.Quyonda qizil

muskul - yarimpay muskuli, ok boldir muskulidir.

Tolalarni joylashishiga karab muskullar kuyidagi turlarga bulinadilar.

Paralell muskullar.

2. 
   Duksimon muskullar.
   
3. 
   Patsimon muskullar.
   

Mushaklarnig fiziologik xossalari.

1. Kuzgaluvchanlik.

2. Kiskaruvchanlik.

3. Utkazuvchanlik.

5. 
   Refrakterlik.
   

6.Labillik.

7.Charchashi.

8.Regeneratsiyaga moyilligi.

Mushaklarning fizikaviy xossalari.

1 .Chuzuluvchanlik.

2.Elastiklik.

3.Plastiklik.

Organizmda muskullarning kiskarish turlari.

8. 
   Izotonik kiskarish - unda kalta tortadi - yu, tarangligi doimiy bulib
   

kolaveradi.Muskul ning bemalol yuk kutarishi izotonik kiskarishga misol buladi.

2. Izometrik kiskarishda - muskul kaltalana olmaydi, masalan, muskulning ikki uchi kimirlamay yopishib turganda shunday buladi.Bu xolda muskulning tarangligi uzgarib, uzunligi uzgarmaydi. Organizmda muskullarning tabiiy kiskarishlari xech kachon sof izotonik yoki sof izometrik kiskarishlardan oborat bulmaydi, masalan muskullar yukni kutarayotganda (kulni tirsakdan bukayotganda, oyokni tizzadan bukayotganda) kattalanadi va shu bilan birga karama - karshi muskullari chuzib, uz tarangligini uzgartiradi.

9. 
   Auksotonik kiskarish - uzunligi xam, tarangligi xam uzgarmaydi.
   
10. 
    Konsentrik kiskarish - muskulni kiskarishi.
    

5.Ekssentrik kiskarish - muskulni uzunlashishi.

Muskul tolasi membranasining tinchlik potensiali 80-90 mv, xarakat potensiali 120-135 mv ga teng.Muskulga vositali ta’sir etilganda nerv oxirlariga nerv impulelari kelganda autilxolin ajraladi.Xarakat potensiali butun muskul tolasi buylab tarkaladi.Xarakat potensiali 3-5 m/sek. davom etadi.Muskulning xosil kila oladigan impulelarning maksimal soni 200-250 m/sekunda.YAkka ta’sirga muskul yakka kiskarish bilan javob beradi.

Yakka kiskarish 3 fazadan iborat:

1 .Kiskarishning latent davri - oddiy usulda kayd kilinganda 0,01 sek.teng (optik usulda 0,0025 sek.).

2. 
   Kiskarish fazasi - 0,05” }0,1 sek.
   
3. 
   Bushashish fazasi - 0,05” }
   

Organizmda tabiiy sharoitlarida skelet mushaklariga nerv sistemasidan odatda yakka - yakka- ta’sirlarni emas, balki ketma - ket tez keluvchi bir kancha nerv impulelarini olib keladi.Ritmik ta’sirotlarda muskul kuchlirok va uzokrok kaltalanadi bunday kiskarish tetanik kiskarish yoki tetanus deb ataladi.Muskulning tetanik kiskarishlari yakka kiskarishlarning kushilishi summatsiya natijasidir.Summatsiya ikki xil bulishi mumkin: chala va tula.Tula summatsiya olish uchun birinchi ta’sirotdan keyin ikkinchisi 0,05” kamrok bulish kerak intervali, chala uchun interval 0,05 sek. Dan kuprok bulishi kerak.

Tetanus ikki xil buladi. 1)Tishli.2)Sillik.

Ta’sirotlar chastotasi bir kadar kamrok bulsa - tishli tetanus chikadi, chastota katta bulsa - sillik tetanus olinadi.Tetanik kiskarish balandligi yakka kiskarishning maksimal amplitudasidan ancha ortik buladi.

G.Gelmgols navbatdagi xar bir impuleda muskul shu payt bushashib turganda kaltalanadi deb faraz kilib, bu jarayonga superpozitsiya, ya’ni kiskarishlarning taxlanishi deb nom berdi.Keyinchalik N.E.V’edenskiy anikladiki ketma - ket keluvchi ikki ta’sirot effekta yakka kiskarishlarning arifmetik yigindisiga aslo teng bulmay, shu yigindidan gox kattarok, gox kichikrok chikishi mumkin.Bundan aniklashdiki, kuzgalishning xar bir avvalgi tulkindan keyin muskulning yangidan kiskarish xossasi ancha uzgaradi.Kuzgalish va kiskarishning xar bir tulkini tukimada uta kuzgaluvchanlik shaklida iz koldiradi deb tushuntirdi V’edenskiy.Ikkinchi ta’sirs muskulning kuzgaluvchanligi oshib turgan paytda kelsa, ikkinchi kiskarish amplitudasi, ritmik" ta’sirotlar­da esa tetanik kiskarish amplitudasi xam yakka kiskarishdagiga nisbatan kattarok buladi.E.B.Babakiyning fikricha, muskul xolatining tetanik kiskarishga asos buladigan uzgarishlari muskulda xa bir yangi kiskarishda adenozintrifosfat kislotaning jaralib chikishiga boglik.Kuzgalishning navbatdagi tulkini boshlanguncha ATF tula parchalaneib ulgurmaydi.bu modda juda oz konsentratsiyada muskulning kuzgaluvchanligi va kiskaruvchanligiga katta ta’sir kursatadi, natijada muskulga kelaetgan navbatdagi xar bir impuls avvalgilariga nisbatan kattarok effekt bera oladi.Ta’sirot kuchi va chastotasi optimumi va pesimumi.

Muskulning tetanik kiskarishlarining amplitudasi (balandligi) ta’sirot chastotasining ortishiga karab oshaveradi.Ta’sirotlar chastotasi bir kadar optimal bulganda tetanus maksimal mikdorga etadi - bu chastota va kuch optimumi deyiladi (“Optimum” - “ Eng yaxshi” suzdan olingan).Ta’sir etish chastotasini yana xam oshiraversak muskulning tetanik kiskarish balandligi ortish urniga keskin darajada susayadi va ta’sir etish chastotasi yana oshirilaversa muskul ta’sirlanaverishiga karamay deyarli tamomila bushashadi - chastota va kuch pessimumi (pessimum - eng yomon suzidan olingan).