Farmakologiya va klinik farmatsiya

MOTOR BIRLIKLAR. Organizmda muskullarning kuzgalish nerv impulelari yordamida buladi.Bu impulelar MAC dan xarakatlantiruvchi (motor) nerv totalari orkali keladi.Xar bir mot or nerv tolasi muskulning bir tolasini emas, balki muskul tolalarining butun bir gruppasini innervatsiya kiladi.Bu gruppa motor birlik deb ataladi.Odamning turli muskullarida motor birlik tarkibiga kiruvchi muskul tolalarining soni 10-3000 gacha boradi.Anikrok xarakatlarni bajaruvchi ildam muskullarning motor birliklarida tolalar soni kam.Masalan: kuz, barmok muskullarida 10-25 gacha, gavda muskullarida 2000 - 3000 gacha boradi, boldir muskullarida 1500 - 2000 gacha.

Masalan: Ko’zning tashki Kulning ikkitugri muskuli. boshli muskuli.

1. 
   Muskul tolalari soni 13750
   
2. 
   Motor birliklari 1740 770
   

Odamda va issik konli xayvonlar muskullarida sekin va tez motor birliklar aniklangan.Kiskarish davomi sekin motor birliklarda 100 va undan ortikrok m/sek davom etadi, tez motor birliklarda esa 10-30 m/sek.Kup muskullar tez xamda sekin motor birliklardan tuzilgan. Skelet muskullarining tolalarining uzunligi bir necha millimetrdan, bir necha santimetrgacha, diametri 10 mn dan 100 mm gacha buladi.Tola tinik parda - sarkolemma bilan koplangan, protoplazma - sarkoplazmadan iborat, unda kiskaruvchan iplar - miofibrillalar bor.Kundalang - targil muskul tolalarining miofibrillalari uzunasiga tugri navbatlanuvchi kiem (disk) larga bulingan.Bular optik xossalari bilan fark kiladi.Bu disklardan ba’zilari nurni ikki marta sindiradi, ya’ni anizatron buladi, ular oddiy yoruglikda koramtir kurinadi.Diskning boshka bulaklari odatdagi yorutda och kurinadi, ya’ni nurni ikki marta sindirmaydi - izotron buladi.Anizatron kismlari A xarfi bilan, izotron kismlari esa I xarfi bilan kursatiladi.A diskning urtasida yorug xoshiyasi N bor, 1 diskning urtasidan koramtir xoshiya Z utadi, u uz teshiklardan miofibrillalarni utkazuvchi yupka parda xisoblanadi.SHu tayanch strukturasi borligidan muskul kiskargan vaktda bir tola ichidagi ayrim fibrillalarning parallel yotuvchi bir xil disklari bir - biriga nisbatan surilib ketmaydi.

Mushaklarning qiskarish mezanizmi Muskullar miofibrillalardan tuzilgan.Xar bitta miofibrilla urta xisobda 2500 protofibrillalardan tuzilgan.Protofibrillalalar oksil molekulalari - miozin va aktindan tuzilgan - “Kiskaruvchan oksillar” deb ataladi.Bir gramm skelet muskulida 100 mg ga yakin oksil bor.Miozin iplari aktin iplaridan ikki barobar kalinrok, diametri 10 nm.Aktin molekulalari munchok kabi ikki katorda joylashgan, bir biroviga spiral shaklida uralgan, diametri 5-7 nm.Aktin iplari miozin iplariga molyar nisbati 1: 2.Muskul tolasi tinch turganda miofibrillalardagi tolalar shunday joylashganki, ingichka uzun aktin iplarining uchlari yugonrok va kaltarok miozin iplari urtasidagi yoruglikga kirib turadi.SHunga kura 1 disklar fakat aktin iplaridan, A disk esa fakat miozin iplaridan iborat.YOrug N xoshiya aktin iplaridan xoli bulgan kambar zonadir. Z membrana I diskning urtasidan utib, usha iplarni uzaro birlashtiradi.Izotron disklar eruglikda och bulib kurinadi, anizatron esa tuk rang.Kundalang - targil muskullar tolalarida miofibrillalar birin - ketin keladigan disklarga bulingan.Miozin iplarning bir talay kundalang kiprikchalari bor, uzunligi 20 nm, kiprikchalarni boshchalari bor - 150 miozin molekulasidan tuzilgan.Aktin iplarining uzunligi 1 mkm, kalinligi 5-7 mkm. Ga teng.Xar bir aktinning spiral ipida 14 ta munchok bor.40 nm masofada aktin ipida uzunchok troponin molekulasi. aktin ipining - spiralning ichida tropomiozin moleuklasi joylashgan.Rentgen nurlarini difraksiya metodi bilan tekshirishlar shuni kusatadiki, miofibrillalar tinch xolatda - bushashgan xolatda tropomiozin molekulasi shunday joylashganki miozin iplarining kundalang kuprikchalarini aktin epirili bilan birlashi ishga xalakit beradi - bloklaydi.A.Xaksli, G.Xaksli va Xanson nazarillariga muvofik muskul tolasi kiskarganda miozin va aktin iplari kaltalanmay, biri ikkinchisi iplari orasiga sirganib kiradi.Bu iplarni sirganishiga sabab aktin bilan miozin utrasidagi uzaro xim’eviy ta’sir Sa⁺⁺ ionlari ishtiro gruppasiga tortib beruvchi uziga xos tishli kiskarish tugrisidagi signal kuzgalgan miofibrillariga utishi birin-kechin buladigan bir-nechta protsesslardan iborat.Eng asosiy rolni bu erda Sa⁺⁺ ionlari bajaradi.Tinch xolatda Sa⁺⁺ oinlarining asosiy mikdori muskul tolasining sarkoplazmatin retikulumida saklanadi.Bu xar bitta miofibrillani urib turadigan naychalar va sisternalar berk sistemalarni tashkil kiladi.Agar Sa⁺⁺ ionlari sisternalarda joylashmasdan tashkarida bulganida muskul tolalari doimo kiskargan xolatda bular edilar.Kurp joylarda muskul xujayrasini membranasi tolaning ichiga kirib chukurlashadi - kundalang naychalar xosil kiladi.T sistemani xosil kiladi va tashki muxit bilan birlashadi.Kundalang naychalariga perpendikulyar joylashgan naychalar (bular muskul tolalariga)nisbatan paralel joylashgan - uzunasiga joylashgan sistema - xakikiy sarkoplazmatin retikulem.Bu naychalarning oxirida joylashgan pufanchalar kundalang joylashgan naychalar membranasiga yakin; bular triadani xosil kilishadi.Uzunasiga joylashgan naychalar xujayro berganda tashki muxiti bilan boylanmagan.Ta’sirot berganda mushan tolasining membranasida xarakat potensiali xosil buladi, va bu kundalang sistema membranasi orkali xujayro naychalarda utadi va Sa⁺⁺ ionlarini sarkoplazmatin retikulemdan miofibrillalar atrofiga chikardi.Sa⁺⁺ ionlari ta’sirida troponin oksili deformatsiyalanadi.Buning natijasida tropomiozin aktiv xolatga utadi, aktin iplarinig — spiralini orasidagi chukurchaga tushadi.Miozin iplarinig kuprikchalarining boshchalari aktin iplariga birikadi, ATF parchalanadi.Tolalar bir birovini ichiga sirganib kiradi - muskul kiskaradi.Muskul kiskargandan keyin kalsiy nasosi erdamida Sa⁺⁺ imonlari sisternalarga kaytariladi va shundan keyin muskul tolalari bushashadi.Energiya manbai bulib ATF xisoblanadi.Sa⁺⁺ ionlarining konsentratsiyasi boshlangich xolatga kelguncha nasos Sa⁺⁺ oinlarini sisternalarga kiritadi.SHunday keyin miozin iplarinig boshchachari aktin iplaridan ajraladi.Skelet muskullarining kiskarishida ATF 3 asosiy protsesslarda ishtirok etadi:

4. 
   Natriy va kaliy nasosini ishlab turishi uchun, membrananing ikki
   

tomonida Na va K ionlarining konsentratsion gradientini saklab turish uchun va xarakat potensialini xosil kilish uchun.

5. 
   Aktin va miozin iplarini silginishi uchun.
   
6. 
   Sa⁺⁺ nasosini ishi uchun.
   

Kontraktura. Muskul tolalarining kuchli uzok tarkalmaydigan kiskarishlari.Bu tarkalmaydigan statsionar kiskarishlarning kaytar xolati.Bulinadi:tutma va xayet davomida ortirilgan, kaytm' va kaytarcha.Tutma kontraktura - mushal, buimlarni rivojlanmasligida uchraydi.Ortirilgani kelisg chikish sabablari xar xil.

1 .Reflektor-MAS eki periferik nervlarni faoliyatini buzilishi.-Ogrikdan ximoyalanish okibatida.

3. 
   Professional, bir gruppa muskullarning uzok vakt va kup marta
   

qiskarilishi natijasida (sapojnik, portnoy va x.k.)

2. 
   .Charchash natijasida.
   

4.Zaxarlar bilan zaxarlanganda (kaytmas).

11. 
    Xarakat oshganda (qaytmas).
    
12. 
    Sishkat nerv sistemasini uta kuzgalishida - momental kaytmas kontraktura
    

- kup adrenalin ajralish xisobiga, mushakparda modda almashinuvchi

buziladi.

13. 
    Koffein konsentratsiya oshganda - kup konsentratsiya mushan tolasini membranasiga utib, membranasini chikishini taminlab mushakni kiskartiradi.
    
14. 
    Ulgandan keyin 3-4 soatdan keyin murdani katishi-oksillarni kaytmas uzgarishi xisobiga. Kontrakturada mushak membranasini uzok davom etadigan lokal denolyarizatsiyasi kuzatiladi, tetanusdan farki.- Tarkaluvchi xarakat potensialining yukligi.
    

Muskul tukimasi ishlaetgan vaktda unda issiklik xosil buladi.G.Gelmgols va V.YA.Danilevskiy kursatib berishdi.Keyinchalik A.Xill yuksak darajada ezuvchi asboblar yaratishg mumaffak buldi.

1 .Boshlingich issiklik xosil bulishi.bu faza muskulning kuzgalish paytidan boshlanib, butun kiskarish davomida.SHu jumladan bushashish fazasida xam davom etadi.Bu faza ikkinchiga nisbatan 1000 baravar kaltarok buladi.

2. 
   Faza kechikuvchi eki tiklanish fazasidagi issiklik xosil bulishi deb ataladi.
   

Birinchi faza boshlangich issiklik xosil bulishini bir necha kismga bulish mumkin:

a) aktivatsiya issikligi;

b) kaltalanish issikligi;

v) bushashish issikligi.

Aktivatsiya issikligi ta’sirot berilgandan - kiskarguncha issiklik ajraladi.

Kaltalanish issikligi kiskarish protsessining uzidan kelib chikadi.

Bushashish issikligi - muskul bushashganda energiya ajralib chikadi; bu shu paytda ketuvchi ximiya - muskul kiskarishiga ketgan energiya, muskul bushashgan vaktida issiklik shaklida kaytaradi deb fark kilishida.

Ikkinchi faza - kechikuvchi xosil bulishi ATF reosintezini ta’minlovchi ximiyaviy protsesslarga boglik. Muskulning ishi va kuchi. Kuchli ta’sirot berilganda muskulning kiskarish (kaltalanish) darajasi uning morfologik xam fmziologik xossalariga boglik. Muskul kuchini ulchash u kutara oladigan maksimal yuk aniklanadi. Masalan itning jag muskullari gavda vazniga

nisbatan 8,3 baravar ortik yukni kutara olishi aniklangan. Odam oek uchida turib elkasida kancha yuk kutara olishiga karab boldir muskullarining kuchi xakida fikr yuritishadi. Muskul kuchi uning kundalang kismiga boglik. Muskulning fiziologik kundalang kesimi - muskuldagi xamma tolalar kundalang kesimining yigindisi. Fiziologik kundalang kesim kancha bulsa kuchi xam ushuncha katta buladi.

Tolalari uzunasiga joylashgan muskullarning fiziologik kundalang kesimi geometrikdan ortik. SHuning uvchun bu muskullarning fiziologik kundalang kesimi katta, shuning uchun xam kuchi ortik. Muskulning ishi u kutargan yukning muksulning kiskarish kattaligiga kupaytmasi bilan ulchanadi (kg ek gram). Muskul kutaradigan yuk bilan u bajaradigan ish urtasida kuyidagi boglanish mavjd. Muskul yuksiz kiskarsa, uning bajaradigan tashki ishi avval kupayadi-da, sungra sekin-asta kamayadi. Muskul kutara olmaydigan darajada juda katta yuk bulsa, muskul ishi nulga ish bajaradi. Bu urtacha nagruzkalar konuni deb aytiladi.

Muskulning charchashi. Muskulning ish kobiliyatining ish natijasida vaktincha kamayishi va dam olishdan keyin yikolishi charchash deb aytiladi. YUk osilingan yakka muskulga ritmik elektr stimullar bilan uzok ta’sir etilsa, shu muksul kiskarishlar amplitudasi nulga etguncha sekii-asta kamayib boradi. SHu tarika olingan egri chizik charchash egri chizigi deb ataladi. CHarchashda kiskarishlar amplitudasi kamayadi, kiskarishlarning latent davri uzayadi va ta’sirot busagasi, xronaksiya kupayadi, ya’ni kuzgaluvchanlik pasayadi. Bu uzgarishlarning xammasi muksul boshlagandan keyin darxol ruy bermay, orada bir kadar davr utadi, ana shu davr mobaynida kiskarishlarning amplitudasi ortadi, muskulning kuzgaluvchanligi bir kadar oshadi, muskul oson chuzuluvchan bulib koladi. Bunday xollarda muskul ta’sirotning muayyan ritmi va kuchida ishlashga moslashadi, yani «urganadi» deb aytishadi. Ta’sirot yanada uzok davom etganda muskul tolalari charchab koladi. Organizmdan ajratib olingan muskulga uzok vakt ta’sir etilganda ish kobiliyatining pasayishi ikkita asosiy sababga boglik.

Muskul ishlab turganda modda almashinuvchi tashlandilari (sut kislotalari) tuplanadi, bular muskul tolalarini ish kobiliyatini susaytiradi. Kaliy ionlari tolalardan tashkoriga chikib, kuzgaluvchan membrananing xarakat potensiallarini vujudga keltirish (generatsiya) kobiliyatini susaytiradi. Organizmdan ajratib olinib, Ringer eritmasiga solingan muskul tula charchaguncha uzok ta’sir etilsa, kiskarishi tiklanishi uchun Ringer eritmasini almashtirishning uzi kifoya. CHarchashning ikkinchi sababi usha muskuldagi energiya zapaslarining sekin-asta kamayishidir. YAkkalangan mujul uzok ishlaganda glikogen zapaslari keskin darajada kamayadi. Buning natijasida kiskarish uchun zarur bulgan ATF va kreatininfosfatning resintez protsesslari buziladi. Butun organizmda ishlab turgan muskulni charchash sabapari boshkacha. Buning sababi organizmda muskulning uzluksiz kon olib turishida. Bu bilan ozik moddalar bilan ta’minlanadi, modda almashinuv maxsulotlari xam tuplanmaydi. Organizmda nervdan muskulga kuzgatuvchi impulslar kelib turadi. Nerv-muskul birlashmasi-sinaks muskul tolalariga Karaganda tezrok charchaydi. SHu muno sabab bilan nervdan muskulga kuzgalishlar utmay kolishi sababli muskul uzok ishlabtolikishdan saklanadi. Butun organizmada nerv markazlari ish vaktida nerv-muskul birlashmalaridan xam ilgarirok charchaydi. Odasm kulining muskullari charchaganda dam olish vvaktida ikkinchi kuli bilan ish bajarilsa, yuk kutarishda charchagan kul muskullarining ish kobiliyati tez telanishini birinchi marta I.M.Sechenov (1903) kursatib berdi. Sechenov fark kilib, aktiv dam olish deb atagan edi. Sechenov bu faktlarga avvalo nerv markazlarining charchashini kursatuvchi dadil deb karagan edi. Ishontirish ustidagi tajribalar butun organizmdagi markazlari xolatining uzgarishi katta rol uynashini kursatuvchi ishonchli dadil bula oladi. Masalan, tekshirilaetgan kishiga engilgina savat kutarib turibsan deb ishontirilsa, u ogir kadok toshli savatni uzok kutarib tura oladi. Engil savatni kutarib turgan od maga ogir kadok tosh tutkazildi deb ishontirilsa, aksincha, utez charchaydi. Labarotiriya sharoitida odamdagi muskulning charchashini uchun ergografdan foydalanadi. Ezib olingan egri chizik ergogramma deb ataladi.

Muskulning muktazam ravishda zur berib ishlashish natijasida muskul tukimasining massasi kupayadi. Bu muskulning ishlab gipertrofiyalanishi deb ataladi. Muskul tolasining protoplazma massasi kupayib, tolalar yugonlashadi.

Muskul ishlamasa - atrofiyalanishi mumkin, bu gipertrofiyalanishiga karama-karshi xodisa. Atrofiyada muskul tolalarining diametri va ulardagi kiskaruvchan oksillar, glikogen, ATF va kiskarish faoliyati uchun muxim bulgan boshka moddalar mikdori keskin darajada kamayadi. Muskul yana ishlab boshlaganda atrofiya sekin-asta yukoladi.

Sillik muskullar odam organizmida sillik muskullar ichki organlar, tmirdar va terida buladi. Kavak organlar: me’da, ichak, xazm bezlarining yulari, kovuk, ut pufagi devorlarida sillik

muskullarning kushincha ritm bilan bir kadar sekin kiskarishi usha kaka organlar ichidagi

suyuklikning siljib borishini va tashkariga chikarishlishini ta’minlaydi. Ichak muskullarining

peristaltik va mayatniksiman kiskarishlari xam bunga misoya bula oladi.

Sillik muskullarning fiziologik xossalariga kiradi:

6. 
   Platiskligi - uz tarakligini uzgartirmay chuzilishdan keyingi uzunligiga zur bermasdan saklab olish kobiliyati. Bu eng muxim xossalaridan biri, skelet muskullariga nisbatan plastikligi yukori.
   
7. 
   Kuzgaluvchanligi va kuzgalishi. Skelet muskullariga Karaganda kuzgaluvchanligi kamrok. Ulaning ta’sirlanish busagasi ortikrok. Xronaksiyasi esa uzunrok. Xarakt potensialining amplitudasi kichik, uzunligi ortik 1-3 sekund dovam etadi. Kuzgalishni tarkalish tezligi past 2-10 sm/sekund. Sekin kuzgaladi skelet muskullariga nisbatan.
   
8. 
   Kiskaruvchanligi. YAshirin davri skelet muskuliga nisbatan, kattarok, kiskarish davri uzokrok, kiskargandan keyin sekin bushashadi.
   
9. 
   Tonusi. Tinch xolatda muskullar batamom bushashmay, bir kadar tarangligini saklab turadi -bu xolati tonus deb ataladi. Tonus muskulga keladigan orka miyaning motoneyronlariga vujudga keladi. Tonus tolalar skelet muskullarini tonuslarini kelib chikishida xam rol uynaydi. Sillik muskullarini tonusi yukori buladi. Sillik muskullar kiskarish xolatida turgani bilan energiyani kam sarflaydi.
   
10. 
    Avtonomiya. Skelet muskullaridan fark kiladigan faoliyatiga kodir buladi. Sillik muskullar avtomatiyasi miogen yuli bilan kelib chikkanligi aniklangan. Sillik mushanlar uze charchamasdan chuzuluvchanligi yukori.