Fanni o‘qitishdan maqsad fitots noz yoki o‘simliklar jamoasi, fitots noz

Br ndis eklim tri yordamida aniqlash.
Eklim tr yordamida aniq-lashda
kuzatuvchi daraxtdan shunday oraliqda turishi k rakki, bunda nuqtaga qaratilgan
chiziq bilan gorizontal tekislikdagi burchak 45 gra-dusni tashkil etsin.
Vizirlovchi chiziq o‘lchanuvchi daraxtga to‘g‘rilanadi. Daraxtning
balandligi kuzatuvchi bilan daraxt orasidagi masofaga t ng bo‘lishi k -rak. Unga
yana yerdan kuzatuvchining ko‘zigacha bo‘lgan oraliq qo‘shi-ladi. Bu usul
yordamida daraxtning balandligini aniqlashda kuzatuvchi bilan daraxt bir
tekislikda joylatshgan bo‘lishi k rak.
O‘lchov vilkasi yordamida aniqlash.
Buning uchun taxminan da-raxt
balandligi barobarindagi uzoqlikka yurib borib, oraliq masofa rul t-ka bilan
o‘lchanadi. K yin kuzatuvchi n cha m tr uzoqlikda turgan bo‘l-sa, o‘sha songa
ng qilib o‘lchov vilkasining oyoqchasi santim tr hiso-bida suriladi hamda pastki
qo‘zg‘almas tomoni bilan daraxtning uchiga vizirlanadi. Qo‘zg‘aluvchi
oyoqchadagi santim trning posangi bilan k -sishgan nuqtasi daraxtning m tr
hisobidagi balandligini ko‘rsatadi. Olin-gan songa kuzatuvchining yerdan
ko‘zigacha bo‘lgan oraliq qo‘shiladi.
Oddiy chizg’ich yordamida aniqlash.
Buning uchun quyidagi
ma’lumotlarni aniqlash k rak: A kuzatuvchining ko‘zi bilan daraxt orasidagi
masofa; a kuzatuvchining ko‘zi bilan chizg’ich orasidagi masofa; v nuqtaga
qaratilgan chiziq bilan gorizontal tekislik o‘rtasidagi chizg’ichda ifodalangan
sonlar; d kuzatuvchining bo‘yi. Daraxtning bo‘yi (x) quyidagi formula
bo‘yicha hisoblab chiqariladi.
Ko‘z bilan chamalab aniqlash.
Buning uchun daraxtning ba-landligi
daraxt tanasining ostidan yuqoriga tomon dilda 2, 4, 8, 16 va hokazo m trlar
tashlash bilan hisoblanadi. Buning uchun t kshiruvchi daraxtdan 20 m uzoqlikda
turishi k rak.
yingi bosqichda qilinadigan ishlarga daraxtning yoshini aniqlash kiradi.
Daraxtning absolut yoshi, odatda, yangi qirqilgan to‘nkani kuza-tish bilan
aniqlanadi. Buning uchun to‘nkaning usti yaxshilab tozalanib, uning markazidan
ch kka tomon yillik halqalar sanab chiqiladi, olingan songa yana to‘nkaning
qirqilmay qolgan bo‘yini hisobga olgan holda 3 5 yosh qo‘shiladi. Daraxtning
yoshini aniq bilish uchun Pristl r par-masidan foydalaniladi. Bunda yillik halqalar
soni ingichna silindr yorda-mida po‘stloqdan o‘zakkacha kovlab olingan
namunalar bo‘yicha hisob-lanadi. Lekin amalda har ikkala usulni qo‘llatsh imkoni
bo‘lmasligi mumkin. Bunda ninabargli daraxtlar yoshi shoxlaridagi yillik halqalar
bo‘yicha aniqlanadi. O‘simlikning yoshini bilish uning bonit tlik, ya’ni yashash
joyining mahsuldorligi va bo‘yig‘a o‘sish darajasii aniqlash uchun zarur.
Bonit tning b shta asosiy sinfi ajratiladi. Eng yuqori sinf I bonit t hisoblanib, eng
pastkisi V sinfdir.
Ba’zan I
a
va V
a
sinflar ham ajratiladi. Bonit t sinflari maxsus jad-vallar
yordamida aniqlanadi. Unda daraxtning yoshiga to‘g‘ri k ladigan balandliklar

---

78
tr hisobida ko‘rsatilgan bo‘ladi (3-jadval). Masalan, od-diy qarag‘ayning yoshi
70 da bo‘lsa, u 1 bonit t sinfiga kiradi.
Daraxtlar yarusini o‘rganishda yosh daraxtlarni ham hisobga olish k rak,
chunki ular ushbu fitosenozning hayoti, ya’ni daraxt turlarining yangilanish,
fitotsenozning turg‘unligi haqida fikr yuritish imkonini b -radi. Yosh daraxtlar
b, shartli ravishda, asosiy daraxtlarning to‘rtdan biriga t ng k ladigan
balandlikdagi daraxtlarni hisoblash qabo‘l qilin-gan. Yosh daraxtlarni o‘rganishda,
albatta, ularning urug‘dan yoki v
-tativ yo‘l bilan ko‘payganligi e’tiborga
olinadi.
Bonit t
(ot lot. bonitas – dobrotnost) – muayyan joy sharoitining
unumdorlik ko‘rsatkichi tuproq iqlim sharoiti qancha yaxshi bo‘lsa, da-raxtlar
shunchalik ko‘p ko‘chat yetkazadi va bonit ti shunchalik yuqori bo‘ladi. Bonit t
daraxtlar yoshi va balandligidan k lib chiqqan holda, jadval bo‘yicha aniqlanadi.