|
GEOBOTANIK IZLANISHLAR. NAMUNA MAYDONCHALARI
AJRATISH VA ULARNI TASNIFLASH
Dars o‘quv m qs di:
geobatanik izlanishlar haqida ma’lumot be-rish,
na’muna maydonchalarini ajratish va ularni tasniflash usullarini o‘rganish.
Ko‘rgazmali qurollar
: rasm-chizmalar,
rbariy papkasi, qog‘ozlar, rul tka, chiz-
gich, t sha va pichoq, b gona o‘t o‘simliklar aniqlagichlari
Kompyuter texnologiyalaridan foydalanish
: elektron darslik matni,
animatsiyalar bilan dars o‘tish.
Asosiy o‘quv materiali qisqacha bayoni.
O‘zbekiston tabiati o‘zi-ning betakror
go‘zalliklari, havosi, tuprog‘i va suvi bilan alohida ajralib turadi. Shuning uchun
ham o‘simliklar dunyosi g‘oyat rang-barang bo‘-lib, 4500 dan ortiq yovvoyi
o‘simlik turlari o‘sadi. Bu o‘simliklarning barchasi tabiat va inson uchun juda
zarurdir. Yer sharining boshqa qism-larida, masalan, Yevropada bunday rang-
baranglik mavjud emas. Bioxil-ma-xilligimizning bosh muammosi ham turlarimizni
asrab qolishdir. Mu-ammoning dolzarbligi shundaki, o‘sha mavjud o‘simliklar
turlarining 400 ga yaqini endem xususiyatga ega, ya’ni bu turlar dunyoning boshqa
biror bir hududida uchramaydi, faqat Markaziy Osiyoda, aniqrog‘i, faqat
O‘zbekistondagina o‘sadi. O‘simliklar dunyosi bioxilma-xilligi nuqtai nazaridan
qaraganda, bu turlarni omon saqlash sayyoramiz yashilligini asrashday muhimdir.
Hozirgi kunda respublikamiz xalq xo‘jaligi oldida turgan vazifalardan biri
o‘simliklar qoplamidan oqilona foydalanishdir. O‘zbekistonda ko‘pgina o‘simlik
turlarini rejasiz muhofaza talablariga ri-oya qilmasdan foydalanishlari oqibatida
ularning zaxiralari keskin kama-yib ketgan, natijada ba’zi bir turlar “Qizil kitob”ga
kiritilgan. Shunga qa-ramay, bu turlar hozirgi kunda antropogen omillar ta’sirida
kamayib, bu-tunlay yo‘q bo‘lib ketmoqda. Ayrim o‘simlik jamoalarining kelib
89
chiqi-shi, rivojlanishi yoki o‘zgarishini o‘rganishda antropogen omillar yago-na
asos bo‘lib xizmat qilmoqda.
Geobatanik tadqiqotlar jarayonida o‘simlik jamoalarining tuzilishi, tarkibi,
tarqalish qonuniyatlari aniqlanadi, o‘simlik turlari hayotiy shakl-lariga ko‘ra
guruhlanadi, tasniflash ishlari davomida o‘rganilayotgan o‘simlik turlari alohida
baholanadi. Ular ishtirok etgan o‘simlik jamoalari ham aniqlanadi va geobatanik
birliklarga guruhlanib, xaritaga tushiriladi. Bu ishlar oddiy geobatanik uslubda va
aerokosmik suratlardan foydala-nib olib boriladi. O‘simlik jamoalarini o‘rganish,
ularning hozirgi dina-mik holatini, payhonlanish darajasini, payhonlovchi omillar
turini baho-lashda hamda muhofaza talab qiladigan jamoalarni belgilashda ilmiy
asos hisoblanadi. O‘simliklarni hayotiy shakllariga ko‘ra guruhlash, ular-dan ilmiy
va amaliy jihatdan to‘g‘ri foydalanishga va muhofaza tadbirla-rini rejalashtirishga
yordam beradi. Botaniklarni, ko‘pincha, mavjud o‘simliklar qoplami qiziqtiradi.
Chunki ular insonni va hayvonot dunyo-sini oziqa, kiyim-kechak dori-
darmonlardan tashqari, sof havo, barcha mintaqalardagi tuproq, o‘simliklarning suv
rejimini, qolaversa, tuproqni suv va shamol eroziyasidan saqlaydilar. Shuning
uchun ham biz yashil xazinamizdan oqilona foydalanishimiz zarur. O‘zbekiston
Respublikasi-ning “Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi qonunining (1992) 4-
mod-dasida “…barcha turdagi ta’lim muassasalarida ekologiya o‘quvining
majburiyligi” aytiladi. Shu nuqtayi nazardan, bioxillma-xillikni asrash borasida
o‘simliklarni, o‘simliklar ekologiyasini va fitotsenalogiyasini o‘rganish muhim
ahamiyat kasb etadi.
O‘simlik turlarini, uning kelib chiqishi va tuzilishini sistematika va
morfologiya o‘rgansa, o‘simliklar jamoasini geobatanika fani yoki fito-tsenalogiya
o‘rganadi. Fitotsenalogiyaning obyekti ham fitotsenoz o‘sim-lik jamoasi
hisoblanadi.
Tashqi muhit bilan hamda o‘zaro aloqada va muayyan bir territori-yada
uchraydigan o‘simliklar guruhi fitotsenoz deb ataladi va bu atama V. N. Sukachev
tomonidan 1954-yili fanga kiritilgan. O‘simlik qoplami-ning eng kichik
maydonchasi fitotsenozdir. Fitotsenozlar tashqi muhit sharoiti har xilligi sababli
ham xilma-xildir: tog‘da bir jamoa paydo bo‘l-sa, cho‘lda – boshqa, botqoqliklarda
esa uchinchi xili va hokazolar paydo bo‘ladi.
Har bir fitotsenoz turlarining tarkibi, turlar o‘rtasidagi o‘zaro miq-dor va sifat
munosabatlari, yaruslik, fitotsenozning mozaikligi (gorizon-tal tuzilishi), tashqi
qiyofasi, hayot formalari bo‘yicha xilma-xilligi, ya-shash joyi va shunga o‘xshash
bir qancha xususiyatlari bilan tavsiflanadi.
Namuna maydoni ajratilgan yerda o‘simlik assosatsiyasini o‘rga-nish bilan
birga, shu jamoaning yashash joyiga ta’rif b riladi. Ekotip ju-da ko‘p ekologik
omillar bilan xarakterlanadi. Bularga jamoa (fitose-noz)ning hayotiy faoliyatiga
aloqasi bo‘lmagan (iqlim, r ly f, tuproq ho-sil qiluvchi jinslar) tashqi muhit
el
ntlari (mikroiqlim yoki fitoiqlim) havo va tuproqning namligi va issiqliq
jimi, mikror ly f, tuproq va uning m xanik tarkibi, fizik va ximiyaviy
xususiyatlari kiradi. Ekotip xususiyati kompl ksi jamoaning tirik kompon ntlari
yordamida o‘zgar-ganligi jamoaning biotipini tashkil etadi. O‘simlik jamoasidagi
suv r -jimi, havo, uning namligi, min ral el
ntlar va chiqindilarni to‘planish
xususiyati shularga kiradi. Bularning barchasi o‘simlik jamoasi hayotiga bog‘liq
90
bo‘lib, ularning bir-biriga munosabatini hamda biots noz va ekotipning boshqa
kompon ntlariga munosabatini b radi. Landshaftga va jamoaga insonning xo‘jalik
ta’siri juda katta. Ko‘pincha, t rritoriyada tarqalgan o‘simlik va uning florasiga
insonning ta’siri salbiy natijalarga olib k ladi. Sharoitning o‘zgarishi, ya’ni
havoning ifloslanishi, suv, da-raxtlarni plansiz k sish, botqoqliklarni quritish katta
maydonlarda nam-likni birdaniga o‘zgarishiga, ba’zi bir turlarni yo‘qolib k tishiga
(dorivor va chiroyli gulli o‘simliklarni k ragidan ortiq va noto‘g‘ri t rish), o‘sim-
liklar qoplamining o‘zgarishiga olib k ladi. Shuning uchun ham o‘simlik jamoasi
hayotiga ajratishda o‘rab turgan muhit bilan aloqasini chuqur o‘rganish k rak.
ritoriyada tarqalgan o‘simliklar va uning florasini saqlab qolish uchun kam
tarqalgan va noyob o‘simliklar to‘g‘risida aktiv tashviqot ishlari olib borish, noyob
o‘simlik tarqalgan joylarni aniq b l-gilab qo‘yish zarur.
Eng avvalo, namuna maydonida o‘simliklar assotsatsiyasining mu-him
lgilarini t kshirilayotgan t rritoriyaning g ografik joylashishini ko‘rsatish, k yin
ekotopning asosiy b lgilariga xarakteristika b rish k -rak. Namuna maydoni uchun
olingan joy va uning tabiiy sharoiti to‘g‘-risida ma’lumotlar varaqalarga to‘liq
yozib boriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
