Fanni o‘qitishdan maqsad fitots noz yoki o‘simliklar jamoasi, fitots noz

Fitotsenozlarni tasvirlash.
O‘simliklar jamoalari va ularning mor-fologik
tuzilish b lgilari dominantlar, yaruslik, asp kt va boshqalar aso-sida ajratiladi va
tasvirlanadi. O‘simliklarning har xil tiplari uchun umu-miy bo‘lgan tasvirlash bilan
birga, ayrim fitosenozlar uchun maxsus m -todlar qo‘llaniladi. Odatda, o‘simlik
jamaolarini tasvirlash quyidagi r ja asosida olib boriladi.
O‘simliklarni tasvirlash bir xil tipdagi uchastkani, ya’ni o‘simlik-lar
assosatsiyasini ajratib olishdan boshlanadi. Assotsatsiya, birinchi navbatda,
o‘simlikning tashqi ko‘rinishi (u yoki bu turning mo‘lligi, f -nologik holati,
qoplami va boshqalar) asosida aniqlanadi. Albatta, bunda tashqi muhit
faktorlarining roli ham hisobga olinadi. Ma’lumki, har qan-day assotsatsiya bir xil
yashash sharoitiga moslashgan bo‘ladi. O‘simlik-lar jamoasini tasvirlash o‘t

---

75
o‘simliklar uchun 100 m
2
yoki daraxtlar va butali jamoalar uchun 400 m
2
dan 1
ktargacha ajratilgan namuna may-donchalarida olib boriladi. Maydonchalar,
odatda, kvadrat shaklda bo‘la-di. Lekin t kshiriladigan o‘simliklar tog‘ yonbag‘ri
bo‘yicha cho‘ziq joylashgan bo‘lsa, unda namuna maydonchasi ham cho‘ziq
shaklda (5X20 m; 4x25 m) olinadi. Namuna maydonchasini tanlashda ular bir xil
asstosatsiyaga t gishli bo‘lishi k rak. Namuna maydonchasini ikki fito-ts noz
oralig‘idan olish to‘g‘ri natija b rmaydi. Agar uchastka kichik o‘lchamda bo‘lsa,
uning tabiiy ch garasi bilan kifoyalansa bo‘ladi va maydonning o‘lchami ko‘rsatib
qo‘yiladi. Har bir jamoani tasvirlash tar-tib nom ri, maydon, t kshirilgan kun va
uning g ografik holatini qayd qilishdan boshlanadi.
Fitotsenozning g ografik holatini yozishda o‘rganilayotgan assot-satsiya
holatini bildiruvchi viloyat, aholi yashaydigan punkt va boshqa ma’lumotlar aholi
yashaydigan punktga nisbatan oralig‘i, daryo, ko‘l, dunyo tomonlariga nisbatan
joylanishi km. yoki m tr hisobida olinadi. Ma’lumotlar ancha to‘liq yozilishi
lozim, chunki uni k yinchalik xohla-gan vaqtda topish mumkin bo‘lishi k rak.
Agar qarta bo‘lsa, namuna maydonchasi nuqtalar yoki doiralar shaklida unga
tushiriladi.
Assotsatsiyani tasvirlatsh jamoaning yashash sharoitlarini hisobga olgan
holda olib boriladi. O‘simliklar jamoasining yashash sharoitlarini to‘liq
xarakterlash asosidagina unda o‘simlik turlarining taqsimlanish qonuniyatlarini
bilib olish mumkin. Shuning uchun ham o‘xshashliklar-ni analiz qilishdan oldin
fitotsenozdagi tasvirlanishi lozim bo‘lgan joy-ning sharoiti xarakterlanishi lozim.
Ma’lumki, r
f bilan g ografik landshaftning boshqa kompon nt-lari
orasida chambarchas aloqalar mavjud bo‘lib, iqlim va o‘simliklar r -ly fga, u esa,
o‘z navbatida, iqlim, tuproq va o‘simliklarga ta’sir etadi. Bular esa, o‘z navbatida,
o‘simliklarning turli ekologik sharoitlarda tar-qalishiga olib k ladi. Shu bilan
birga, o‘simliklar g ologik sharoitga ham ta’sir etadi.
O‘simliklar jamoasini g obotanik tasvirlashda r ly f va g ologik
sharoitlarga ham e’tibor b rish k rak. Odatda, mat riklardagi do‘nglik,
ok anlardagi botiqlardan iborat m gor ly f, tog‘li o‘lka va tekisliklar-dan iborat
makror ly f, jarlik va daryo o‘zanlaridan iborat m zor ly f, kichik t palik va
jarliklardan iborat mikror
f va gorizontal o‘lchami 10 sm dan 1 2 m gacha,
rtikali esa bir n cha sm dan 0,5 m gacha bo‘lgan nanor ly f farq qilinadi.
Ayniqsa, r ly fning mikro va nanor ly f xillari batafsil tavsirlanishi k rak.
Fitotsenoz tasvirlanayotganda t kshirilayotgan uchastka qanday qo‘shni
fitosenozlar bilan o‘ralganligi, ularning ushbu o‘simliklar jamo-asiga ta’siri qanday
ekanligi hisobga olinadi.
O‘lik qoplam (xazon, shox va novdalar, o‘simlik qoldiqlari). O‘r-monlarda
shox-shabba va barglarning tabiiy to‘qilishi natijasida tuproq yuzasida o‘lik
qoplam hosil bo‘ladi. U pastki yaruslardagi o‘simliklar-ning o‘sishi va
taqsimlanishiga ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatadi. Ay-niqsa, boshoqli o‘simlik
qoldiqlaridan hosil bo‘lgan qatlam daraxtlarni va boshqa o‘simliklarning
yangilanishiga to‘sqinlik qilishi mumkin. O‘lik qoplamni xarakterlashda
tuproqning u bilan qoplanish darajasi (% hisobida), qalinligi va kompon ntlari
hisobga olinadi.

---

76