Fan/modul kodi

Nazorat uchun savollar: 
1
.Kredit iqtisodiy kategoriyasini, kreditning zarurligini belgilovchi omillarni yoritib 
bering?
2.
Kreditning mohiyatini, kreditning funktsiyalarini, “ Kredit” tushunchasining 
mazmunini ochib bering?
3
.Kreditning printsiplarini, kreditning zarurligini belgilovchi omillarni tushuntirib 
bering?
4.
Kapitalning doiraviy aylanishi va aylanishini izohlab bering?
5.
Aholining kreditga bo’ lgan talabining paydo bo’ lishini, davlatning kredit 
resurslariga bo’ lgan talabining paydo bo’ lishi va kreditning shakllarini yoritib 
bering?
6.
Kredit qonunlarining zarurligi va ob’ ektivligini tushuntirib bering? 
7.
Kreditning xarakterli va xususiyatli belgilarini ochib bering? 
8.
Kreditning qayta taqsimlash va muomala vositalarini yaratish funktsiyasini yoriting?

---

161 
MAVZU: BANKLARNING KELIB CHIQISHI VA BANK TIZIMI 
 
REJA: 
1.
Bank, banklarning paydo bo‘ lishi, maqsadi va vazifalari 
2.
Dastlabki banklarning paydo bo‘ lishi va ularning operatsiyalari 
3.
Qadimgi Gretsiyada bank tizimi 
4.
Qadimgi Rimda bank tizimi 
 
Banklarning vujudga kelishi va mohiyati 
Bankning vujudga kelishi tovar-pul munosabatlarining asosiy elementlari 
sifatida pulning qiymat shakli paydo bulishi bilan bir davrga tug’ ri kelgan. 
Iqtisodiy adabiyotlarda dastlabki bankning vujudga kelishi haqida aniq 
ma’ lumotlar mavjud emas.Ayrim iqtisodchi olimlar banklarini feodalizm davrida 
vujudga kelganligini takidlashsa ularning ayrimlari esa kapitalistik tuzimining 
dastlabki bankirlari kichik-kichik dukonlarda maxaliy pullarni xorijiy pul 
birikmalariga malum darajadagi tulov evaziga almashtirilib berishgan . 
Shuningdek yirik pul egalarining pullari va tijorat veksellarini tegishli haq evaziga 
saqlash bilan shug’ ullangan. Keyinchalik banklar vaqtinchalik bush pul 
mablag’ larini tegishli shartlar asosida jalb etilib ushbu mablag’ lariga extiyoji 
bulgan shaxslarga malum tulov evaziga bera boshlagan. Taixiy manbalarga kura 
dastlabki banklar Gretsiyada paydo bulgan keyinchalik xalqaro savdo 
munosabatlarining rivojlanishi natijasida Yevropa mamlakatlarida banklar vujudga 
kelgan 
.Shuningdek 
natural 
xujalikning 
barxam 
topishi 
tavar-pul 
munosabatlarining rivojlanishi natijasida hisob-kitoblar va kreditning ruli shidat 
bilan otib boradi.Bular o’ z navbatida bir maromdagi hisob-kitob va pul 
momilasini tashkil etish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Bu jarayon o’ z-o’ zidan 
banlklarning tashkil topishi va rivojlanishiga ijobiy tasir kursatadi. Ayrim iqtisodiy 
adabiyotlarda dastlabki banklar ibodatxona (butxona) larda tashkil topgan ligi 
takidlanishi Ibodatxonalar xukumatining va diniy tashkilotlarining zaxira fondlari 

---

162 
sifatiga xizmat qilgan. Ular oziq ovqat zaxiralarini va boshqa qimatbaxo buyumlar 
saqlangan.Keyinchalik ibodatxonalar tulov vositalarini ishtirok bajaradigan oltin 
kumush 
va 
boshqa 
qimmatbaxo 
metallarnisaqlash 
bilan 
birga 
pul 
momilasinitashkil etish jarayonlarida ham bevosita etishgan . 
Bunda 2011yil iyulda Xindiston ibodatxonalaridan birida yirik miqdordagi 
oltin va boshqa boyliklari topilgani misol buladi topilma juda katta miqdorda teng 
bo’ lib qchon va kim tomonidan quyilgani nomalum .Ibodatxonalar qadimda 
banklar vazifasini bajarganligining asosiy sabablaridan biri davlat va dindorlarning 
asirlar davomida ibodatxonalarda xizmat qiluvchilarga nisbatan yuqori darajada 
ishonchning shakilanganligi hisoblanadi . Bu o’ z navbatiga boshqalarda xam 
ibodatxonalarda pul mablag’ larini saqlashda bulgan ishonchni qozongan .Dastlab 
ushbu an’ ana qadimiy sharqda kelgan bulsa keyinchalik qadimgi Gretsiya, Rim 
hamda Yevropada tarqalgan .Qadimgi Gretsiyada davlat va uning rasmiy xodimlari 
zargarlar savdogarlar va boshqa zodagonlar ibodat xonalarining (Delfiy, Deloss, 
Samoss, Efess) ibodatxonalari aloxida shaxslarga pul mablag’ larini saqlash va 
tegishli operatsiyalarni amalda oshirishda ishonch bildirib ularga pul mablag’ lari 
va qimatboxo metallarni saqlash shuningdek ularning topshiriqlariga binoan hisob-
kitoblarni amalda oshirishga ruxsat bergan . 
Taxminan eramizdan oldingi VII asirlarda yirik ibodat xonalaning kichik-
kivhik moliyaviy vositachilik dukonlarida aylanib borishi natijasida shunungdek 
pul momilasini tartibga solishda muammolarning yuzaga kelish sabali metal 
tangalarini muomilaga chiqarish va pul muomilasini tartibga solish huquqini davlat 
o’ z qo’ liga ola boshladi.hozirgi kunda siz bilan biz bank sifatida biladigan 
moliyaviy muassasalarning dastlabki kurinishlariXVI asirda Angilya vujudga 
kelgan E’ tiborli jixati shundaki dastlapki bankirlar oltin metallardan turli zebu-
ziynatlar yasaydigan zargarlar yoki yirik savdo bilan shug’ ullanadigan 
savdogarlar ichidan chiqgan .Shuningdek Florensiya va Venesiyada XVI asirda 
jirobanklar vujudga keldi.Keyinchalik banklar Amisterdam, Gamburg, Milan, 
Nyurenberg kabi yirik shaxarlarda tashkil topa boshlagan.Ushbu banklar asosan 

---

163 
savdogarlik oltin tangalarni saqlash va ularni ning tulov hisob kitoblarini amalda 
oshirish bilan shugullanishgan . 
Jirobanklar o’ zaro doimo bir birlari bilan bog’ liqlikda ish yurutuvchilar va 
savdogarlar tomonidan tashkil etilgan .Ular malum bir mudatga masalan xaftada 
bir yig’ ilishib o’ zaro xisob-kitoblarin amalda oshirilgan yig’ ilish yumaloq stol 
atrofida amalda oshirilgan.Bunda agar bir isirokchi tulovga noloyiq bulib qolsa 
notulovlik zanjiri vujudga kelgan, bu xol kupincha “ yumaloq stol” ning bankrot 
bulishids sabab buladi . 
Hozirgi paytda faoliyat yuritayotgan Markaziy bankka o’ xshagan bank 
birinchi marta Stokgolumda 1650 yilda keyinchalik 1694yilda Angilyada tashkil 
topgan bulib bu bank pul emissiyasini amalda oshirish mamlakatda tijorat 
banklarini tartibga solish kabi ishlarni bajargan.Banklar yirik savdogarlar zargarlar 
va boshqa shaxslarning xisob kitoblarini bajarish bilan birga jamiyat dagi 
vaxtinchalik bush pul mablag’ larini jalb qilish asosida judda yirik miqdorda ssuda 
kapialni jamg’ aradilar ushbu mablag’ kiridit sifatida iqtisodiyotni turli 
bugunlarda yunaltiriladi shu tariqa kapitalistik janiyatida “ bank” deb yuritiladigan 
tadbirkorlik faoliyati bilan shugullanadigan “ korxona “ lar tashkil topadi 
banklarning moxiyatiga iqtisodiyotlariga turli yondashuvlar mavjud “ Bank”
etimolagiyasiga etibor qartadigan bulsak “ bank so’ zi qadimgi fransuzcha-banque 
“ degan manoni bildiraadi “ Italyancha-bansa “ suzlaridan olingan . manosi “
almashtirish-stoli” suzlarini anglatadi . 
Bank
-bu moliyaviy muassasa bulib jamiyatdagi vaxtinchalik bush pul 
mablag’ larini tegishli shartlar bilan jalb etib ushbu mablag’ larga extiyoji mavjud 
bulgan yuridik va jismoniy shaxslarga qaytarilish mudatlilik tulovlilik va 
taminlanganlik asosida beradigan va ular uchun turli vositachilik xizmatini 
kursatuvchi tijorat tashkilotdir . boshqa bir adabiyotda bank tadbirkorlik-
fyatfaoliyatining o’ ziga xos turi bulib uning faoliyati ssuda kapitalning xarakati 
yani ularni jalb etish va joylashtirishi bilan bevosita bog’ liqdir degan xulosasini 
ilgari surdi . 

---

164 
Bankir ssuda kapitalistdan farqli ularoq turli kurinishdagi xizmatlarini taklif 
etadi va pul aylanmasini tashkil etadi .Ssuda kapitalisti o’ z kapitali hisobidan 
moliyalashtirsa banker ushbu jarayonni chetan jalb qilingan begona shaxslarning 
mablag’ lari hisobi tomonidan amalga oshiriladi . 
Tijorat banklari teranroq anglash uchun ayrim metodologik masalalarga 
etibor qaratish lozim ularning ayrimlari quyidagilar 
banklarning mohiyatini yaratish ularning mikro darrajadagi faoliyatiga etibor 
qaratish lozim 
banklarning moxiyatini yaratish ular qanday shakilda va maqsadida tashkil 
etilganligiga emas balki ularning yagona bank sifatida faoliyat yuritishga e’ tibor 
qaratish lozim 
bankning moxiyati ajralmas qismi sifatida tashkil topish asoslari yani 
tashkiliy-huquqiy asoslari muxim axamyat kasp etadi 
bankning mohiyati-bu o’ ziga xos xususiyatga ega bulgan obektlarning 
tarkibini anglatadi 
bankning mohiyati qator tariflar shakillantirilgan bulib muamoni 
o’ rganilaytganda uning qanday jixatiga etibor qaratayyotganligini muxim 
xisoblanadi xulosa qilib aytganda banklarning vujudga kelishi va ularning 
moxiyati kishilik jamiyatining vujudga kelishi davrdan boshlab shakillanib 
rivojlanib va takomillashib kelmoqada .Buning asosiy sababi taqsimotning 
jamiyatda iqtisodiy munosabatlarning takomillashuvi mexnat taqsimotining 
chuqurlashishi tavar va xizmatlar aylanmasi hajmining orishi kabi qatror omillar 
hisoblanadi .Shuningdek qayerda savdo va zargarlik rivojlangan bulsa usha joyda 
birinchi banklar paydo bulgan.