Mavzu: banklarning kelib chiqishi va bank tizimi

MAVZU: BANKLARNING KELIB CHIQISHI VA BANK TIZIMI
REJA:
1. Bank,banklarning paydo bo‘lishi, maqsadi va vazifalari
2. Dastlabki banklarning paydo bo‘lishi va ularning operatsiyalari
3. Banklarning turlari
Banklarning vujudga kelishi va mohiyati
Bankning vujudga kelishi tovar- pul munosabatlarining asosiy elementlari sifatida pulning qiymat shakli paydo bulishi bilan bir davrga to’g’ri kelgan. Iqtisodiy adabiyotlarda dastlabki bankning vujudga kelishi haqida aniq ma’lumotlar mavjud emas. Ayrim iqtisodchi olimlar banklarini feodalizm davrida vujudga kelganligini takidlashsa ularning ayrimlari esa kapitalistik tuzimining dastlabki bankirlari kichik –kichik dukonlarda maxaliy pullarni xorijiy pul birikmalariga malum darajadagi tulov evaziga almashtirilib berishgan . Shuningdek yirik pul egalarining pullari va tijorat veksellarini tegishli haq evaziga saqlash bilan shug’ullangan. Keyinchalik banklar vaqtinchalik bush pul mablag’larini tegishli shartlar asosida jalb etilib ushbu mablag’lariga extiyoji bulgan shaxslarga malum tulov evaziga bera boshlagan. Tarixiy manbalarga ko’ra dastlabki banklar Gretsiyada paydo bulgan keyinchalik xalqaro savdo munosabatlarining rivojlanishi natijasida Yevropa mamlakatlarida banklar vujudga kelgan. Shuningdek natural xujalikning barxam topishi tavar- pul munosabatlarining rivojlanishi natijasida hisob-kitoblar va kreditning ruli shidat bilan otib boradi. Bular o’z navbatida bir maromdagi hisob- kitob va pul momilasini tashkil etish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Bu jarayon o’z–o’zidan banlklarning tashkil topishi va rivojlanishiga ijobiy tasir kursatadi. Ayrim iqtisodiy adabiyotlarda dastlabki banklar ibodatxona (butxona )larda tashkil topgan ligi takidlanishi Ibodatxonalar xukumatining va diniy tashkilotlarining zaxira fondlari sifatiga xizmat qilgan. Ular oziq ovqat zaxiralarini va boshqa qimatbaxo buyumlar saqlangan. Keyinchalik ibodatxonalar tulov vositalarini ishtirok bajaradigan oltin kumush va boshqa qimmatbaxo metallarnisaqlash bilan birga pul momilasinitashkil etish jarayonlarida ham bevosita etishgan .
Bunda 2011yil iyulda Xindiston ibodatxonalaridan birida yirik miqdordagi oltin va boshqa boyliklari topilgani misol buladi topilma juda katta miqdorda teng bo’lib qchon va kim tomonidan quyilgani nomalum . Ibodatxonalar qadimda banklar vazifasini bajarganligining asosiy sabablaridan biri davlat va dindorlarning asirlar davomida ibodatxonalarda xizmat qiluvchilarga nisbatan yuqori darajada ishonchning shakilanganligi hisoblanadi. Bu o’z navbatiga boshqalarda xam ibodatxonalarda pul mablag’larini saqlashda bulgan ishonchni qozongan . Dastlab ushbu an’ana qadimiy sharqda kelgan bulsa keyinchalik qadimgi Gretsiya ,Rim hamda Yevropada tarqalgan . Qadimgi Gretsiyada davlat va uning rasmiy xodimlari zargarlar savdogarlar va boshqa zodagonlar ibodat xonalarining (Delfiy ,Deloss,Samoss,Efess)ibodatxonalari aloxida shaxslarga pul mablag’larini saqlash va tegishli operatsiyalarni amalda oshirishda ishonch bildirib ularga pul mablag’lari va qimatboxo metallarni saqlash shuningdek ularning topshiriqlariga binoan hisob-kitoblarni amalda oshirishga ruxsat bergan .
Taxminan eramizdan oldingi VII asirlarda yirik ibodat xonalaning kichik –kivhik moliyaviy vositachilik dukonlarida aylanib borishi natijasida shunungdek pul momilasini tartibga solishda muammolarning yuzaga kelish sabali metal tangalarini muomilaga chiqarish va pul muomilasini tartibga solish huquqini davlat o’z qo’liga ola boshladi. hozirgi kunda siz bilan biz bank sifatida biladigan moliyaviy muassasalarning dastlabki kurinishlariXVI asirda Angilya vujudga kelgan E’tiborli jixati shundaki dastlapki bankirlar oltin metallardan turli zebu –ziynatlar yasaydigan zargarlar yoki yirik savdo bilan shug’ullanadigan savdogarlar ichidan chiqgan . Shuningdek Florensiya va Venesiyada XVI asirda jirobanklar vujudga keldi. Keyinchalik banklar Amisterdam,Gamburg ,Milan ,Nyurenberg kabi yirik shaxarlarda tashkil topa boshlagan. Ushbu banklar asosan savdogarlik oltin tangalarni saqlash va ularni ning tulov hisob kitoblarini amalda oshirish bilan shugullanishgan .
Jirobanklar o’zaro doimo bir birlari bilan bog’liqlikda ish yurutuvchilar va savdogarlar tomonidan tashkil etilgan . Ular malum bir mudatga masalan xaftada bir yig’ilishib o’zaro xisob –kitoblarin amalda oshirilgan yig’ilish yumaloq stol atrofida amalda oshirilgan. Bunda agar bir isirokchi tulovga noloyiq bulib qolsa notulovlik zanjiri vujudga kelgan ,bu xol kupincha “yumaloq stol”ning bankrot bulishids sabab buladi .
Hozirgi paytda faoliyat yuritayotgan Markaziy bankka o’xshagan bank birinchi marta Stokgolumda 1650 yilda keyinchalik 1694yilda Angilyada tashkil topgan bulib bu bank pul emissiyasini amalda oshirish mamlakatda tijorat banklarini tartibga solish kabi ishlarni bajargan. Banklar yirik savdogarlar zargarlar va boshqa shaxslarning xisob kitoblarini bajarish bilan birga jamiyat dagi vaxtinchalik bush pul mablag’larini jalb qilish asosida judda yirik miqdorda ssuda kapialni jamg’aradilar ushbu mablag’ kiridit sifatida iqtisodiyotni turli bugunlarda yunaltiriladi shu tariqa kapitalistik janiyatida “bank”deb yuritiladigan tadbirkorlik faoliyati bilan shugullanadigan “korxona “lar tashkil topadi banklarning moxiyatiga iqtisodiyotlariga turli yondashuvlar mavjud “Bank” etimolagiyasiga etibor qartadigan bulsak “ bank so’zi qadimgi fransuzcha –banque “degan manoni bildiraadi “Italyancha –bansa “suzlaridan olingan . manosi “ almashtirish –stoli”suzlarini anglatadi .
Bank-bu moliyaviy muassasa bulib jamiyatdagi vaxtinchalik bush pul mablag’larini tegishli shartlar bilan jalb etib ushbu mablag’larga extiyoji mavjud bulgan yuridik va jismoniy shaxslarga qaytarilish mudatlilik tulovlilik va taminlanganlik asosida beradigan va ular uchun turli vositachilik xizmatini kursatuvchi tijorat tashkilotdir . boshqa bir adabiyotda bank tadbirkorlik –fyatfaoliyatining o’ziga xos turi bulib uning faoliyati ssuda kapitalning xarakati yani ularni jalb etish va joylashtirishi bilan bevosita bog’liqdir degan xulosasini ilgari surdi .
Bankir ssuda kapitalistdan farqli ularoq turli kurinishdagi xizmatlarini taklif etadi va pul aylanmasini tashkil etadi . Ssuda kapitalisti o’z kapitali hisobidan moliyalashtirsa banker ushbu jarayonni chetan jalb qilingan begona shaxslarning mablag’lari hisobi tomonidan amalga oshiriladi .
Tijorat banklari teranroq anglash uchun ayrim metodologik masalalarga etibor qaratish lozim ularning ayrimlari quyidagilar
banklarning mohiyatini yaratish ularning mikro darrajadagi faoliyatiga etibor qaratish lozim
banklarning moxiyatini yaratish ular qanday shakilda va maqsadida tashkil etilganligiga emas balki ularning yagona bank sifatida faoliyat yuritishga e’tibor qaratish lozim
bankning moxiyati ajralmas qismi sifatida tashkil topish asoslari yani tashkiliy –huquqiy asoslari muxim axamyat kasp etadi
bankning mohiyati –bu o’ziga xos xususiyatga ega bulgan obektlarning tarkibini anglatadi
bankning mohiyati qator tariflar shakillantirilgan bulib muamoni o’rganilaytganda uning qanday jixatiga etibor qaratayyotganligini muxim xisoblanadi xulosa qilib aytganda banklarning vujudga kelishi va ularning moxiyati kishilik jamiyatining vujudga kelishi davrdan boshlab shakillanib rivojlanib va takomillashib kelmoqada . Buning asosiy sababi taqsimotning jamiyatda iqtisodiy munosabatlarning takomillashuvi mexnat taqsimotining chuqurlashishi tavar va xizmatlar aylanmasi hajmining orishi kabi qatror omillar hisoblanadi . Shuningdek qayerda savdo va zargarlik rivojlangan bulsa usha joyda birinchi banklar paydo bulgan.