Фанидан маъруза матни

5.10-расм. Дарѐ суви миқдорининг йиллик ўзгариши. 
Эгри чизиқ ҳар қандай ординатаси t вақт ичидаги сув миқдорини беради – берилган дарѐ 
створига нисбатан, вақтлар фарқи эса 
(t
i
 – t
i-1
)
ординаталар фарқига тенг. 
Интеграл эгри чизиқнинг қуйидаги хоссалари мавжуд: бунда сув сарфи: 
dt
dW
Q
га тенг бўлиб, интеграл эгри чизиққа ўтказилган уринма ҳосил қилган бурчак тангенси орқали 
маълум масштабда шу графикдан топилиши мумкин. 
Сув сарфини топиш учун нур масштабдан фойдаланиш мумкин. Буни кўришда сув 
миқдори С
w
ва вақт C
t
масштаблари сон жиҳатдан ҳар хил қабул қилинади. 
Ўртача сув сарфи маълум бир оралиқ вақтда қуйидагича топилади: 
t
w
урт
C
C
tg
t
W
Q
. 
Нур масштабни қуришда 0΄ нуқтадан горизонтал йўналишда 
Р
кесма, яъни масштаб бўйича 
аниқ вақт даврига тенг катталикни қўйилади. Сўнг 0 нуқтадан вертикал бўйича сув миқдорини 
жойлаштирилади, булар шу вақтда ҳар хил сув сарфларига 
Q
1
, Q
2
, …, Q
i
тенг бўлади (5.11-расм). 
Топилган нуқталарни қутб 0’ билан бирлаштириб, нур масштабни ҳосил қиламиз. Бундан 
кўринадики, максимал 
Q
интеграл эгри чизиқда эгилиш (С) нуқтасига тўғри келар экан. 
Агар интеграл эгри чизиқ бир неча йилга қурилган бўлса, координата боши билан эгри 
чизиқ охирги нуқтасини бирлаштириб, шу даврдаги сув сарфи ўртача қийматлар нурини ҳосил 
қиламиз, чунки йиғинди W бир неча йил учун шу даврга нисбатан 
Q
нинг кўп йиллик қийматини 
беради: 
t
w
C
C
tg
T
n
W
Q
0
, 
бу ерда 
С
w
– сув миқдори масштаб коэффициенти; 
C
t
– вақт масштаб коэффициенти; 
Т
– 1 йилда 
секундлар сони; 
n
– кузатишлар йили сони. 
Қийшиқ бурчакли координатада 
t
t
dt
Q
W
0
тенглик кучини йўқотади, лекин нур масштаб 
қуриш мумкин. Бунинг учун масштаб бўйича 
W
i
=Q
i
 
. 
t
ни ҳисоблаш керак (
t
-бир йил деб олинади) 
ва уни вертикал бўйича жойлаштирилади. Сўнг 
Q
i 
= Q
ўрт
катталик қаршисида 1 йил вақт 
масштабига тенг горизонтал кесмага жойлаштирилади ва 0 – нур масштаби қутби топилади. Ундан 
кейин 0’ нуқта билан
Q
i
га тенг сарфлар (
Q
1
, Q
2
ва ҳ.к) туташтирилади. 
Интеграл эгри чизиқнинг (ИЭЧ) қуйи томонидаги бурчак 
i
га эътиборни қаратиш керак, 
чунки, бурчак 
0
>
i
; ҳар доим бурчак 
0
нуль сарфни аниқлайди.
ИЭЧ қуришда ўтган йиллардаги кузатиш натижалари ҳисобланиб, сув хўжалик 
ҳисобларида келгуси йиллардаги ўзгаришлар қаралади.
Агар сув омбори ҳисоби қаралаѐтган бўлса, унда буғланишга кетадиган сув йўқолишини 
эътиборга олиш керак. 
Оқим ҳажмидан бу йўқолиш ҳажмини олиб, сув хўжалик ҳисобларида тўғриланган ИЭЧдан 
фойдаланилади. 

---