Fanida n tuzuvchi: o’qt. B. Qurbonov

V. Mavjud vositalar (Manba qo’llanmalar):

1. 
   Tashqi ishlar bo’yicha Imperator kollegiyasida saqlanayotgan turkiy, tatar, fors va arabcha hamda boshqa tillardagi xat, qo’lyozma va kitoblar;
   
2. 
   Graf Duglas janoblariga tegishli va u Imperator kolle­giyasiga taqdim etmoqchi bo’lgan turk, tatar, fors, arabcha va boshqa tillardagi nomalar to’la sandiqcha;
   
3. 
   General Levashev tomonidan SHirvonda o’lja sifatida qo’lga kiritilgan va hanuzgacha unda saqlanayotgan forscha qo’lyozma va kitoblar bilan to’la to’rt sandiq. Ular bor va SHarq Aka­demiyasi yoki jamiyati irshidagi SHarq kutubxonasiga asos bo’lishi mumkin. Bu asarlar vaqt o’tishi bilan, ko’chirib olib boshqa yurtlarga olib ketilishi yoki 11 bo’limning ettita bandida tilga olingan kishilar harakati bilan tezda juda ko’payib ketishi mumkin. Ular orasida doktor Messershmidt ko’zga ko’rinib qoldi, bundan tashqari, Imperator kollegiyasida Osiyo tillarini biluv-chi mirzalar, tarjimon va tilmochlar bor. Xususan: a) turkiy va tatar tillari bo’yicha: Sud mirzasn - tarjimon Sinevich, tur-kiycha juda yaxshi biladi; turkcha juda yaxshi gapiradigan Mustafo Ahmad, turkcha, tatarcha yoza va gapira oladigan Murtazo Tavakkalov;
   

b) fors va turkiy tillar bo’yicha: Bikri Xristofor, bu tillarni ona tiliday biladi;
s) arab, fors, turkiy, sibir’-xoldey, samaritan - puni, abissin (xabash), grek va lotin tillari bo’yicha: Georgiy YAkob Ker, SHarqiy tillar Imperatorlik kollegiyasi professori.
SHuningdek:
d) qalmoq, mo’g’ul, manchjur va xitoy tili va yozuvi bo’yicha: Teofil’, Zigfrid Bayer, Akademiyaning qadimgi davr tarixi pro­fessori: Bukxart, yaqinda hoqonlik poytaxti Pekindan S-Peterburgga qaytgan ajoyib yosh yigit: Bakunin, elchixona mirzasi va Pyotr Smirnov, qalmoq tili tarjimoni.
Va, nihoyat, Olmoniya, Gollandiya, Angliya, Frantsiya, Ispaniya, Portugaliya, Italiya kutubxonalaridagi SHarq asarlaridan ko’chirmalar olish uchun Rossiya bojxonalari qoshida sharq tilla­rini o’rganayotgan yosh yigitlarni yollash mumkin.
Usha davr savodxonligini, ma`rifatliligi darajasini va Ker birinchi bo’lib Rossiyaga sharq tillarini o’rganish urug’larini qadaganini e`tiborga oladigan bo’lsak, loyihaning buyukligi, Ker tafakkurining kengligidan, loyiha bajarilishi uchun zarur shartlar aniq belgnlangani, Akademiya tuzilishining zarurligini isbotlab berganidan hayratga tushmay ilojingiz yo’q. Bu g’oya qanchalik mustamlakachilik ruhida bo’lmasin, hozir ham undan chuqur ilmiylik ufurib turibdn. Umuman, inqilobgacha bo’lgan davr rus tarixshunosligining asosiy faoliyati Ker g’oyalarini amalga oshirish bilan bog’liq. S. S. Uvarovning 1810 yildagi loyihasi bu g’oyalarni asosan takrorlaydi.
Kerning arxividan Abulg’ozining «SHajarai turk» asarining nemischaga va Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) «Boburnoma» sining lotinchaga tarjimasini alohida ta`kidlab o’tish zarur.
Rus sharqshunosligining ilk qadamlari rus jamiyatining SHarqqa katta qiziqishidan dalolat berib turibdi.
XIX asr boshlaridan chor hukumati SHarqdagi siyosatini faol-lashtirdi. «Kerning ilmiy va amaliy sharqshunoslikning Rossiya uchun qanchalik ahamiyatliligini chuqur tushungan hamda endi tug’ilib kelayotgan rus sharqshunosligining porloq kelajagini oldindan ko’ra bilgani holda olib borgan ilmiy amaliy faoliyati,- deb yozadi A. N. Kononov,- XIX asrning boshlarida Akademiyaning (1803) yangi reglament, dorilfununlarning (1804) birinchi umumiy ustavida, va nihoyat, Osiyo muzeyi tuzilishida o’z ravnaqini topdi, rivojlantirildi. (1818 i.)
XVIII asrda rus sharqshunosligi tarixida SHarqqa oid tarixiy, etnografik materiallarni muntazam yig’ish boshlandi: qo’lyozma holidagi bir qator turkiycha lug’atlar tuzildi; «Ker» maktabi va o’rta o’quv yurtlarida tatar va turk tillarini o’qitish bosh­landi; chuvash, tatar va turk tillaridagi birinchi qo’lyozmalar nashr etildi.
Rus turkshunosi A. N. Kononovning fikricha, mamlakatimizdagi sharqshunoslik tarixining 1917 yilgacha bo’lgan davri ikkita teng bosqichga bo’linadi; 1854-1855 yillargacha SPb dorilfununining sharq tillari fakul’teti tuzilgungacha bo’lgan davr va undan keyingi, to 1917 yilgacha bo’lgan davrlarga bo’linadi.
Peterburg, Qozon va Xar’kov dorilfununlarining tashkil etilishi Fanlar akademiyasi bilan hamkorlikda XIX asr rus sharqshunosligining keskin kuchayishiga olib keldi. Bu sakrash G. Klaprot, G. Spasskiy, Dorn, Fren, O. I. Senkovskiy, To’pchiboshev, Tornou, Sablukov, Xanikov, Berezin, Grigor’ev, Vasil’ev, Kovalevskiy, M. Kozimbek va boshqa ko’plab Rossiya sharqshunosligi asoschilari nomi bilan uzviy bog’liq.
Fanlar akademiyasining sharq tillari bo’yicha birinchi ad`yutanti etib (1804 yil 1 sentyabr’) ajoyib akademik bo’lib etishgan nemis sharqshunosi Genrix YUlius Klaprot qabul qilindi. U birinchilardan bo’lib qozoq va uyg’ur tillarini tadqiq etgan edi. U «Boburnoma», bulg’orlarning Volgadagi yozuvlari va boshqa sharq yozma yodgorliklari bilan shug’ullangan ovrupoliklardan biri edi. Uning tashabbusi bilan 1810 yili Rossiyada birinchi sharqshunoslik to’plami chiqarildi. A. N. Kononovning aytishicha, Klaprot ulkan bilimga ega, buyuk sharqshunos, biroq uning Rossiyadagi 7 yillik faoliyati rus sharqshunosligida arzigulik iz qoldirmadi.
SHarqshunoslik bo’yicha FA muxbir a`zosi etib saylangan (1810 y.) birinchi rus olimi Georgiy Ivanovich Spasskiydir (1783-1864 y.). G. I. Spasskiyning ko’plab asarlari bor. Uning «Drevnosti Sibiri» maqolasi biz uchun ayniqsa ahamiyatli bo’lib, unda keyinchalik runiy-turkiy obidalar deb tan olingan sirli yozuvlar to’g’risida maqola bor.
A. N. Kononov G. I. Spasskiyni «Sibirskiy vestnik» jurnali asoschisi deb to’g’ri aytadi, biroq, uni «Aziatskiy vestnik» jurna­li asoschisi deb ham atashadi. «Biblioteka dlya chteniya» va «Azi­atskiy vestnik» jurnallari asoschisi O. I. Senkovskiy edi. O. I. Senkovskiy Vil’no gubernasida tug’ildi, Vil’no dorilfununida o’qidi. Usha erda mustaqil sharq tillarini o’rgandi. Talabalik yillari, 1818 yilda «Luqmon hikoyatlari» ni arabchadan polyakchaga o’girib, kirish so’zi va izohlar bilan chop etdi. 1819 yili kursni tugatgach Kichik Osiyo, Sibir’, Misr, Nubiya bo’ylab sayohatga chiqdi va Pol’sha oynomalarida bu sayohat asosida materiallar e`lon qildi. Rossiyaga qaytgach esa, «Severno’y arxiv» va «So’n otechestva» oynomalarida 1822 yil davomida yo’l xotiralaridan bir necha parcha e`lon qildiki, bular ko’pchilikning e`tiborini yosh olim va SHarq tillarini biluvchi sayohatchiga jalb etdi. 1822 yili u Peterburg dorilfununi professori sifatida ishga qabul qilindi va birdaniga ikki - fors va arab tili kafedralari mudiri vazifalarini bajara boshladi. Uning mehnati natijalari «SHarq mamlakatlari ilmi, san`ati va adabiyotiga doir asarlar, tarjimalar hamda sayohatnomalaru, eng yangi ma`lumotlar chop etiladigan «Aziatskiy vestnik» jurnalida bosilgan. Senkovskiy 14 yil mobaynida o’zi asos solgan «Biblioteka dlya chte­niya» va «Aziatskiy vestnik» jurnallariga rahbarlik qildi. Bu jurnallarning rus madaniyati tarixidagi ahamiyati juda ulkan. XIX asrning 30-yillarida kamdan-kam jurnal uning haqidagi tanqidiy material, retsenziya, eslatma yoki latifasiz chiqardi. Gogoldan tortib Davidov va Protopopovgacha nomashhur yozuvchilar ham o’z asarlarida uning bilan bahslashishgan. Gogol’ va Pushkinning tabibi, Timofeev va Kukol’nikning do’sti, ilmiy kashfiyotlarni to’qib chiqaruvchi, o’zining o’tkir aqlini fanning eng yaxshi g’oyalari ustidan kulishga bekorchi sarflagan kishi - Senkovskiy keyingi avlodlar ongiga shunday kirdi. Hatto Belinskiy ham uning tashkilotchilik iste`dodiga tan bergan.
Drujinin Senkovskiyning jurnalistlik maktabida mahorat egalladi. U Senkovskiyni eng yaxshi jurnalist, derdi.
Gertsen Senkovskiyni hech nimadan hayratga tushmasligi uchungina hurmat qilardi.
1818 yil 11 noyabrda Fanlar akademiyasida Osiyo muzeyi tu­zildi. U Rossiyada O’rta Osiyo va sharqshunoslik tarixida asosiy urin egallaydi. Osiyo muzeyining birinchi direktori etib Xristi­an Davidovich Fren (1782-1851) tayinlandi. Bu arabshunos, eronshunos, turkshunos olim Meklenburg-SHver gertsogligida, Rostokda tug’ilgan. Maktabni tugatgach, dorilfunun talabasi bo’ldi. SHarq­shunos O. G. Tixsen rahbarligida SHarq tillarini o’rgandi, nu­mizmatika va fiqh blan shug’ullandi. 1805 yili Rossiyada erkin fanlar magistra va falsafa doktori unvonini oldi. Rossiyadagi 1804 yilgi birinchi dorilfunun Ustaviga asosan u 1807 yilda Qozon dorilfununi SHarq kafedrasi professori vazifasini tasdiqladi. 1815 yilda esa shu dargohning tarix-filologiya fakul’te­ti dekani etib saylandi. Qozonga kelgan paytda X. D. Fren 1808 yili Somoniy va Buxoro tangalari xususida kichikroq asar chop etdi. Asar Qozonda lotin shrifti yo’qligi bois, arabcha yozilgan va sarlavhasidagi bir necha qo’pol grammatik xatolarga ega. Biroq o’qituvchilik faoliyatining dastlabki yillaridanoq o’zining kasbiga beqiyos muhabbati va iqtidorligi, o’zga talantlarga hasad qilmasligi, fanga yosh iqtidorli kuchlarni tortishi va ular ishiga yordamlashishi bilan u barcha talabalarning hurmatiga sazovor bo’lganligi shubhasiz. 10 yil davomida ruslardan o’ziga o’rinbosar tayyorlamagani to’g’risida tez-tez Frenga nisbatan aytilayotgan ayblovlarda hech qanday asos yo’q. 1807 yildayoq Fren gimnaziyaning tatar sinfida ta`lim olgan kamtar, intiluvchan va harakatchan talaba S. V. Kruchininga e`tibor berdi. 1809 yili hali talaba bo’lgan Kruchinin Frenning yordamchisiga aylandi va professorning (shu jumladan bo’lajak tarixshunos YArtsevning) lektsiyalarini tinglashga etarli tayyorgarligi bo’lmagan to’rt nafar talabaga yiliga 60 sum maosh bilan rahbarlik qila boshladi. Bevaqt o’limgina (1809 yil 30 iyul’) Kruchininga Frenning izdoshi bo’lishiga xalaqit berdi. SHundan so’ng uning ishlarini YA. O. YArtsev (1792-1861 y.) davom ettirdi. U 1812 yili kursni tugatib, sharq tillari bo’yicha nomzod darajasini oldi, 1816 yili esa magistrlik dissertatsiyasini himoya qildi. 1817 yili YArtsev Frenning tavsiyasi va M. A. Saltikovning otalig’i bilan Forsiyaga jo’nayotgan elchilar tarkibiga kiritildi va u yoqdan Qozonga 1818 yili qaytdi. Bu paytda Fren Fanlar Akademiyasi qoshidagi Osiyo muzeyining birinchi direktori etib tasdiqlangandi.
Qozon dorilfununi 1819 yili martda M. L. Magnitskiyning reviziyasidan so’ng nafaqat talon-toroj qilindi, balki to 1826 yilgacha o’sha shaxsning otaliq niqobi ostidagi boshqaruvi ostida ishladi. SHunday qilib, Magnitskiy o’zi tuzgan va 1820 yilning 17 yanvarida chor hukumati tasdiqlagan rektor va direktor uchun ko’rsatma qoidalari asosida dorilfununning faoliyatini qattiq nazorat qilish imkoniyatiga ega bo’ldi. Rektorga ko’rsatmada hatto, kafedra professorlari olg’a surishi lozim bo’lgan g’oya va nuqtai-nazarlar xam belgilab qo’yilgan edi. Masalan, SHarq tillari va tarixi kafedrasi professori «arab donishmandligida hech qanaqa hayratga tusharli narsa yo’qligini ko’rsatishi, umuman, arab va fors tillari «Rossiyaning ular bilan olib boradigan aloqa va savdo munosabatlarida» foyda beradigan doiradagina o’kitilishi lozim edi. Qozon dorilfununi rektori K. O. Fuks 1826 yilgi hisobotida«SHarq tillari adabiyotini o’rganishda shunday ehtiyotkorlik shart ediki, o’qituvchining mashqlari lotin tiliga o’girilgan bo’lishi lozim edi, toki ko’rsatma ruhiga mos kelmaydiganlarini darhol to’xtatish imkoni bo’lsin», deb yozgan edi.
SHunday qilib, Magnitskiy davrida ham, oliy ta`lim, shu jum­ladan sharqshunoslikka qarshi choralarga qaramay, Peterburg, Mos­kva, Xar’kov, Qozonda SHarq tarixi va tillari bo’yicha o’qietganlar soni ko’paydi. Magnitskiy bo’shagan yili Qozon dorilfununi kelajakda rus sharqshunosligiga hal qiluvchi ta`sir ko’rsatgan atoqli olim bo’lib etishgan kishiga ega bo’ldi. Bu Kozimbek Alek­sandr Qosimovich - Mirzo Muhammad Ali Kozimbek edi. U 1802 yil 22 iyunda tug’ilgan, uning otasi Xoji qosim Kozimbek Nodirshoh davrida Darbandga ko’chib kelgan. Xoji Muhammadxon bekning (qo’rchi urug’idan) to’rt o’g’lidan kenjasi edi. 1796 yili Xoji Muhammadxonbek tashvishlardan bezor bo’lib, oilasi bilan eronga, so’ng Arabistonga ko’chdi. YOsh Xoji Qosim olti yil fiqh asoslaridan Madinada ta`lim oldi, Arabistonning boshqa shaharlari bo’ylab sayohat qildi, Makkani ziyorat qildi. 1802 yili u Forsiyaga qaytdi va Resht shahrida SHarafniso ismli g’ilonlik savdogarning kiziga uylanadi. 1802 yili ularning oilasida bo’lajak olim Mu­hammad Ali tug’ildi. Aftidan otasining o’qimishliligi unga katta ta`sir ko’rsatgan. Muhammad Ali boshlang’ich ta`limni darbandlik mulladan oldi. 13 yoshida u qur`on suralarini yoddan bilar, fors tilida o’qir va yozar, arab tilini o’rganardi. Keyin domlasi Abdul Aziz yordamida mantiq, ritorika va fiqh asoslarini o’rgandi.
1819 yildayoq o’n etti yoshli o’smir o’zining birinchi ilmiy asari -«Arab tili grammatikasi tajribasi» (Opo’t grammatiki arab­skogo yazo’ka) asarini ezdi, 1920 yilda esa arab va fors tillarida «Muammo va lug’am» ni tuzdi. SHundan so’ng Kozimbek birin-ketin «Islom haqiqatlari, xristian va yahudiylarning yanglishuvlari» «Muhammadning payg’ambarlik fazilatlari» va boshqa asarlarini ezdi. Birok 1820 yili Kozimbekning oilasida yosh Muhammad Ali taqdirida hal qiluvchi rol’ o’ynagan voqea sodir bo’ldi - ularni Astraxanga ko’chirib yuborishdi. U erda yosh olim shotland missio-nerlari (boshlig’i Glen va boshq.) bilan tanishdi va ularning ta`sirida xristianlikni qabul qilib, Aleksandr nomini oldi. 1842 yili Qozondan Peterburgga yuborgan xatlaridan birida u shunday yozgan edi: «Men Muhammadning olamidan ketishga qaror qildim. Bu olam va bu olam bahramand bo’layotgan Muhammadning falsafasi menga o’ta fanatik bo’lib tuyulayapti.»
Kozimbekning xristianlikni qabul qilishi uning tezda Darbanddan ketishini taqozo etardi. 25 dekabrda u Omskka yo’l oldi. Io’lda kasal bo’lib, Qozon dorilfununi professori Karl Fyodoro­vich Fuksning uyida qimirlay olmay yotdi. Fuksning uyida bo’lgan vaqti ham uning kelgusi hayotida katta rol’ o’ynadi.
Kozimbek o’z bilimdonligi bilan Qozon ilmiy doiralarini hayratda qoldirdi va birinchi Qozon gimnaziyasiga o’qituvchilikka taklif etildi.
1826 yil 31 oktyabrda M.Kozimbek Qozon dorilfununi rektori-tavsiyanomasi bilan dorilfunun SHarq tillari lektori etib tayinlandi. Kozimbek rus tilini o’rganishni eng birinchi burch deb bilar va lotin hamda nemis tilida dars o’tuvchi xorij olimlarining raqibi edi. 1829 yildayoq Kozimbek nafaqat lektsiyalarini rus tilida o’qir, balki Sa`diyning «Guliston» ini rus tiliga mohirona o’girgan edi.
SHunday qilib, M. Kozimbekiing rus sharqshunosligidagi asosiy xizmati shundan iboratki, u birinchilardan bo’lib, Rossiyaning turli millat va elatlari vakillari bo’lgan yurtdoshlaridan sharqshunoslar tayyorlay boshladi; o’qituvchi kadrlarni tayyorlash maqsadida sharqshunos pedagoglar sifatida dorilfununda qolishni istagan talabalarga yordam berish g’oyasini ilgari surdi: u ko’proq til o’rganish tarafdori va kurashchisi edi: talaba va o’qituvchilarni jahon xalqlari tarixi va tillarini chuqurroq o’rganishga chaqirardi, Olimning karomatli so’zlari hozir ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q: «Xalq tarixini o’rganishda haqiqatni aniqlash uchun til o’rganishdan ko’ra ham yaxshi, samarali yo’l yo’qligi allaqachon isbotlangan, bu yashirinib yotgan ilmlar xazinasi tomon yagona yo’l».
Kozimbekning ilmiy-pedagogik faoliyatining Qozondagi davri uni jahonga tanitdi. «Tatarlardan bo’lgan, tabiatan o’qituvchi bo’lib tug’ilgan. Xalfinlardan so’ng Aleksandr Kozimbekning boshqa hech kimga Qozon gimnaziyasida SHarq tillarini o’rganish bo’yicha bunchalik samarali foyda keltirish nasib etmadi, uning zamondoshi, sharqshunos I. N. Berezin shunday ezgan edi: «Kozim­bekning olimlik faoliyatini ko’pincha uning o’zining xohishi - tanlovi emas, shart-sharoitlar belgilardi. Bundan tashqari Kozimbek bironta ishga kirishar ekan, o’ziga xos keng kamrovlilik bilan masalaga yondashardi va shuning uchun ham u To’xtamishning YAgayloga yozgan maktubidan boshlab butun O’rta Osiyoning tari­xini o’rganishga kirishib ketdi... Har holda Kozimbek o’zi o’rga-nayotgan narsaga mehr bilan qattiq yopishardi».
Biroq, hujjatlardan ko’rinadiki, Qozondagi hayot unga, unchalik kup quvonch taqdim etmagan. Unga Qozondan chiqishga ruxsat etishmagan. CHor hukumati uning milliy kelib chiqishidan va sharqshunoslikning mavqei, o’rni haqidagi dadil fikrlaridan cho’chirdi. Nihoyat, uzoq sinovlardan so’ng M. Kozimbekning orzusi ushaldi: u Peterburg dorilfununini fors tili kafedrasi professorligiga, SHarq tillari fakul’tetidan butunlay ketgan Mirza Ja`far To’pchiboshevnnng o’rniga tayinlandi.
Kozimbek 1849-1870 yillarda kafedra mudiri, dorilfununining SHarq fakul’teti dekani vazifalarida ishladi. 1889 yilning 18 mayida, Sankt-Peterburg dorilfununi 50 yilligi nishonlanayotgan kunlarda, unga yopiq ovoz berish natijasida SHarq tillari doktori faxriy unvoni berildi.
Uquvchilarni qisqacha sharqshunos Mirza Ja`far To’pchiboshev­nnng hayoti va faoliyatn bilan tanishtirib o’tamiz.
Rossiya dorilfununlarining 1835 yilgi Ustavi - Nizomida SHarq xalqlari tarixi va tillarini keng ko’lamda o’rganish ko’zda tutilgan edi. Ammo o’sha vaqtda Rossiya dorilfununlarining moddiy negizi va kadrlari bu nizomga javob berolmas edi. Masalan, Peterburg dorilfununida ana shu Nizom qabul qilinayotgan vaktda ikkita sharqshunos professor bor edi. Biri O. Senkovskiy, ikkinchisi Mirza Ja`far To’pchiboshev (1790-1869) edi. Professor To’pchiboshev Ganja shahrida (hozirgi Kirovobod, Ozar-bayjon) tug’ilgan. Madrasada o’kigan, fors, arab, turk, gruzin va arman tillarini bilar edi. 1811 yilda Peterburgga keldi. Asosiy pedagogika institutida fors tili o’qitish bo’yicha assisent bo’­lib ishga kirdi. Ilmgoh 1823 yilda universitetga - dorilfununga aylantirilgach, Mirza Ja`far muallimlikni davom ettirdi. 1835 yilda dorilfununning ekstra-ordinar professori, 1843 yildan xizmat ko’rsatgan professori bo’ldi. 1851 yilda RAO (Rossiy­skaya Assotsiatsiya orientalistov) Rossiya sharqshunoslari uyushmasi ta`sischilaridan biri bo’lib saylandi. Professor To’pchiboshev­nnng shogirdlaridan biri elchi-shoir A. S. Griboedov edi.
XIX asrning birinchi yarmidagi rus sharqshunosligi asoschilari haqidagi bibliografik lavhamizni yana davom ettirishimiz mumkin edi. Ammo kitobimiz hajmi bunga imkon bermaydi. SHuning uchun xulosa qilib aytsak, rus sharqshunosligining rivoji Rossiya imperiyasining tashqi siesatidagi faoliyatida SHarq mamlakatlarida, jumladan O’rta Osiyoda ishlash uchun yuksak malakali sharqshunos mutaxassislar tayyorlash talablari bilan bog’liq edi.
XIX asr boshlarida O’rta Osiyoga kelgan sayyohlar va elchilar olib ketgan tarixiy qo’lyozmalar rus sharqshunoslarini qiziqtirdi va O’rta Osiyoning XVI-XVIII asrlardagi tarixiga oid dastlabki ma`lumotlar Rossiyaga shu vaqtlarda kirib kela boshladi. CHunonchi Negri elchixonalari 1800 yilda Buxorodan olib kelgan «Muqimxon tarixi» frantsuz tilida bosilib, 1824 yilda sharqshunos O. I. Senkovskiy tomonidan e`lon qilindi.
XIX asr o’rtalarida Rossiyada kapitalizm rivojlannshi bilan yangi-yangi mustamlakalarni bosib olish harakati kuchaydi. CHor Rossiyasining harbiy-siyosiy, iqtisodiy qudrati oshganligi O’rta Osiyoga nisbatan bosqinchilik faoliyatini kuchaytirdi. SHu niyatda Nikolay I 1854 yil 22 oktyabrda Sankt-Peterburg dorilfununida SHarq tillari bo’limini SHarq tillari kulliyotiga aylantirish ^haqidagi farmonga imzo chekdi. Ana shu yangi kulliyotda arab, fors, turk-tatar, mo’g’ul-qalmoq, xitoy, ibriy (yahudiy) arman, gurji, manchjur tillari kafedralari ochildi.
1855 yil avgust oyida dorilfununning SHarq tillari kulliyotida kafedralarni lingvistik tarzda bo’lishdan tashqari yana madaniy-tarixiy yo’nalishlar bo’yicha ham bo’lishga qaror qilindi: 1) arab-fors, turk-tatar tillari; 2) mo’g’ul-qalmoq-tatar tillari; 3) xitoy-manchjur tillari; 4) yahudiy-arab tillari; 5) arman-gurji-tatar tillariga qarab kafedralar bo’lindi. Turkiy tillardan turk, ozarbayjon, chig’atoy, qozoq, uzbek tillari puxta o’qitilardi.
Uquv dasturiga o’zgarishlar loyihasi 1856 yilda amalga oshirildi. Ammo shu vaqtdan boshqa bir masala muhim ahamiyat kasb eta boshladi. SHarq tarixini o’qitish ishlari yaxshi yo’lga qo’yildi. Rossiya hukumati 1823 yilda SHarqni o’rganish masalalari bo’yicha hali alohida fanni kiritishga mavjud materiallar etarli emas, deb hisoblagan edi. 1857 yil oktyabr’ oyida esa SHarq fakul’teti kengashi SHarqiy Osiyo tarixi va musulmonlar Osiyosi ta-rixi kafedralari ochishni iltimos qilib, hukumatga ariza berdi.
Kozimbek 1858 yilda yozgan arizasida SHarq tarixini o’qitish sharq tillarini o’qitishdan ko’ra jiddiyroq masala ekanligini e`tirof etsa ham, baribir dorilfunun rahbariyati SHarq tarixi­ni o’qitish tillarni yaxshiroq o’rganish uchungina zarur, degan fikrda edi. Xuddi shu tufayli SHarq tarixi fani tarixiy aloqalarga yoki davrlarga qarab emas, balki qabila, elatlar guruhlariga (asosan 3 bo’limga - semit tillari, oriy tillari, Ural-Oltoy tillari) ajratildi. Kozimbek SHarq va Osiyo tarixi tarixshunosligining o’sha vaqtdagi ahvolini ko’zda tutib, SHarq tarixi «rus olimlari tomonidan mutlaqo ishlab chiqilmagan» deb, gina qilgan edi.
Dorilfununda alohida SHarq tarixi kafedrasining tashkil etilishi yuqori malakali tarixchi mutaxassislar tayyorlash bilan ayni vaqtda SHarq mamlakatlari va ayniqsa Osiyo tarixini va istoriografiyasini chuqurroq ishlab chiqish uchun muhim zamin yaratdi. Bu tashabbusning boshlovchilaridan biri Vasiliy Vasil’evich Grigor’ev (1816-1881) edi. U, Peterburgda, badavlat oilada tug’ilib, yaxshi ta`lim-tarbiya olgan. Grigor’ev 1831 yili doril­fununning falsafa fakul’teti qoshidagi SHarq bo’limiga o’qishga kirdi va prof. O. I. Senkovskiy qo’lida arab, fors va turk til­larini o’rgandi. Dorilfununni a`lo darajada tamomlagani uchun Grigor’evga 1834 yil iyunida fan nomzodi unvoni berildi va u 1919 yil kuzida sharqshunoslik,tarix-filologiya,huquqshunoslik kulliyotlari tugatilib, o’rniga ijtimoiy fanlar kulliyoti ochildi. Rossiya TIM (Tashqi ishlar vazirligi) SHarq tillari departamenti o’quv bo’limiga ishga olindi. Ikki yildan so’ng O. I. Senkov­skiy uni fors tili bo’yicha professorlik unvoniga tayyorlanishgz taklif etdi. Bu orada ustozi bilan munosabati buzildimi, boshqa sababdanmi, V. V. Grigor’ev o’sha vaqtda Odessaga, Rishel’e muzeyiga professorlik lavozimiga ishga taklif qilindi. 1838-1844 yillarda u shu erda ishladi. Odessada u Oltin Urda xonlarining rus ruhoniylariga bergan yorliqlari haqida dissertatsiya ezdi va tarix fanlari magistri unvoniga sazovor bo’ldi. 1845 yilda Gri­gor’ev Peterburgga qaytib, RGO - Rus geograflari jamiyati va RAO - Rus arxeologlari jamiyati (1846) tashkil qilishning tashabbuskorlaridan biri bo’ldi. U 1851 yilda Orenburgga ishga keldi. 1853 yilda Grigor’ev Oqmachit shahrining bosib olinishida safar devonxonasi konsul’tatsiyasi) boshlig’i bo’lib qatnashdi. 1853 - 62-yillarda Orenburg qozoqlari oblastining devonbegisi (uprav, delami kantselyarii) bo’lib ishladi.
V. V. Grigor’ev taklifi bilan uzbek olimi Mirza SHams Buxoriy o’zining Buxoro va Qoshg’ar voqealari haqidagi esdaliklarini ezdi. Mirza SHams Buxoriy Orenburgda 25 yil yashadi va Buxoro xonligining Rossiya bilan munosabatlari yaxshilanishiga katta hissa qo’shdi. Mirza SHams 1804 yilda Buxoroda tug’ilgan. qarindosh-urug’lari Buxoro amiri xizmatida edilar. 1820-30- yillar­da u savdo karvoni bilan bir necha marta Rossiyaga borgan. So’ng Buxoro xonligi amiri Nasrulloxon topshirig’i bilan Orenburgda savdo vositachisi sifatida doimiy yashab qolgan.
Mirza SHams Buxoriyning «Buxoro, Qo’qon va Qoshg’ardagi ba`zi voqealar xususida» degan asari Qozonda 1861 yilda V. V. Gri­gor’ev tarjimasi va izohlari bilan bosilib chiqdi. V. V. Gri­gor’ev Mirza SHams xotiralarining qimmatli ekanligi haqida bunday yozadi:
«Uning xotiralari Buxoro xonligida diplomatik aloqalarda ishlatiladigan fors tilida emas, balki buxorolik tojiklar-o’zaro gaplashadigan sodda tilda yozilganki, bu tilni Evropa orientalist - sharqshunoslari unchalik yaxshi bilmaydilar.
V. V. Grigor’ev guvohlik berishicha, Mirza SHamsning xotiralarini haqqoniyligi, ishonchliligi jihatidan XIX asrning birinchi yarmida O’rta Osiyo tarixi haqida yozgan G. Meyendorf, A. Boris, N. Xanikov va boshqa sayyoh olimlarning asarlaridan ustun qo’yadi. 1863 yilda V. V. Grigor’ev SHarq tarixi kafedrasi professori bo’lib saylangach, unga fan doktori unvoni berildi. U rus olimlari orasida birinchi marta dorilfununda O’rta Osiyo tarixi fanini o’qita boshladi. V. V. Grigor’ev o’zining deyarli barcha ilmiy ishlarini asosan O’rta Osiyo tarixini o’rganishga bag’ishladi. U, Sankt-Peterburg dorilfununining dastlabki 50 yili davomida (1819-1869) rus taraqqiyparvar sharqshunoslari orasida O’rta Osiyo tarixining tarixshunosi sifatida ko’p ishlar qildi. Dorilfununda uning o’rniga kelgan N. I. Veselovskiy ham O’rta Osiyo tarixidan mutaxassis edi. 1878-96- yillarda u mana shu sohaning yagona muallimi edi.
1868 yildaeq SHarq tillari kulliyoti dekani, professor Kozim­bek hukumatga yozgan arizasida 2-3 yilgacha tajribali professor B. V. Grigor’ev rahbarligida «Turkiston bo’ylab 4 yillik sayohatga chiqish uchun, u erdagi qadimiy obidalarni o’rganish uchun mablag’ ajratilishini iltimos qilgan edi. Kozimbekning fikricha, «Samarqand, Toshkent va o’sha atroflardagi shaharlarda saqlanayotgan juda kup manuskript (qo’lyozma) larning faqat nomlari bizga ma`lum xolos. Machitlarning va boshqa nodir binolarning devorlaridagi bitiklarda tarixning qorong’u muammolarini yoritish uchun, lingvistika (tilshunoslik), numizmatika (tangashunoslik) va etnografiya (elshunoslik) sohalarida ko’plab qimmatli osori-atiqalarni kashf etish mumkin» edi. YAna bir tafsilot e`tiborga loyiqdir: prof. V. V. Grigor’ev Sankt-Peterburg dorilfununi bitiruvchi .talabalariga joylarda praktika o’tkazish uchun quyidagi mavzuni taklif etgan edi: «Musulmon xalqlari jo’g’rofiy adabiyotini o’rganish. Musulmon jo’g’rofiyunlari O’rta Osiyo ichka-risining qaysi hududlarigacha ma`lumot berganlarini va bu ma`-lumotlarining qimmatini bilish.»
1878 yilning sentyabr’ oyida dekan V. V. Grigor’evga Bolgariyada qo’lga tushgan kitob va qo’lyozmalar soni (4300 dan ziyod) xaqida hukumat idoralarining ma`lumotnomasini berishgan.
1867-yil kuzida SHarq tillari kulliyoti dorilfunun uchun Kozimbek kutubxonasini (uning roziligi bilan) sotib olish masalasini qo’zg’adi. Kozimbek kutubxonasi masalasida Grigor’ev, Nav­rotskiy va Xval’ishevlardan iborat komissiya tuzildi. 1869 yilda SHarq kulliyotida Kozimbek o’rnini Berezin egalladi (1873 yil­gacha). So’ng dekanlikka Grigor’ev keldi (1878 yilgacha). SHarq kulliyotiga 1878-1893 yillarda, 15 yil davomyda V. P. Vasil’ev rahbarlik qildi. V. P. Vasil’ev Berezinga nisbatan Kozimbek va Qozon SHarqshunoslik maktayiga yaqin odam edi. 1884 yilda dorilfununning yangi Nizomi qabul qnlingach, V. V. Vel’yaminov-Zernov (1864), P. YA.Petrov sanskrit tili, adabiyoti bo’yicha, N. V. Xanikov turk-tatar tili adabiyoti bo’yicha (SHarq tarixi doktori), V. A. Dorn akademiklikka (1881), arxiepiskop Nil dorilfunun kengashining faxriy a`zoligiga (1869) saylandilar. YUksak unvonlarga sazovor bo’lgan mazkur shaxslarning hech biri O’rta Osiyo xalqlari tarixini o’rganish sohasida jiddiy ishlashga tayyorgarligi yo’q edi. SHuning uchun inqilobdan avvalgi davrda V. V. Grigor’evning arzirli shogirdi va izdoshi N. I. Veselovskiy (1848--1918) bo’ldi, xolos. N. I. Veselovskiy 1867 yilda Vologda gimna-ziyasini bitirgach, bir yil tayyorlandi va 1869 yilda Sankt-Peter­burg dorilfununi SHarq tillari kulliyotining arab-fors-turk-tatar bo’limiga o’qishga kirdi. Dorilfununni 1873 yilda tugatib, fan nomzodi unvoni bilan uch yil muddatga professorlik unvoniga tayyorlanish uchun fakul’tetda ishlashga olib qolindi. Veselovskiy 1877 yilda «Xeva xonligining tarixiy-jo’g’rofiy ma`lumotlari lavhalari» mavzuida dissertatsiyasini qilib, magistrlik ilmiy unvonini oldi.Rus sharqshunoslaridan V. V. Grigor’evdan keyin N. I. Veselovskiy ikkinchi bo’lib, uning shogirdi va izdoshi sifa­tida O’rta Osiyo arxeologiyasini, tarixi va etnografiyasini o’rganishga katta hissa qo’shdi.
Gap shundaki, N. I. Veselovskiy Sankt-Peterburg dorilfu­nuni professorlaridan birinchi bo’lib, Kozimbek va V. V. Gri­gor’ev g’oyalarini amalga oshirdi, ya`ni u O’rta Osiyo tarixini qo’lyozmalar, etnografik, toponimik va epigrafik tarixiy yodgorliklar asosida amaliy o’rganishni yo’lga qo’ydi. Veselovskiy ustozlari Kozimbek va Grigor’ev maslahatlariga amal qilib, iloji boricha ko’p yillar O’rta Osiyoda bo’lib, Go’ri Amir, Dah-bed kabi tarixiy-madaniy obidalarni mufassal o’rgandi. U, mahalliy xalq vakillaridan Mirza g’ozi, Barot va boshqa dastlabki sharqshunoslarni etishtirdi. Podshoh mansabdorlari va ularning tarafdorlari bo’lgan sharqshunoslar Veselovskiyni «ashaddiy monarxist», ya`ni podshoparast, deb atashardi. Vese­lovskiy podsho Rossiyasi tomonidan O’rta Osiyo bosib olinganidan so’ng -1885 yilda bunday deb yozgan edi:
«Mana bu - xaqiqiy harbiy boshqaruvdir (Veselovskiy ta`kidi) ... Biz bu erga tsivilizatsiya (taraqqiyot) keltirdik, deb o’ylaymiz ... biz bo’ysundirilgan osiyoliklarga tinchlik, osoyishtalik, xavfsizlik keltirdik, deb o’ylaymiz... Ammo, bularning hammasidan a`loroq bir saodat bor. Bu milliylik, milliy tuyg’udir... Bo’ysundirilgan musulmonlarning ahvolini tushunish kerak. Siyosiy o’lim og’ir, ammo millatning o’limi yanada fojialiroqdir. Bizning hukmronligimiz vaqtida ular milliy qiyofasini yo’qotmoqdalar. Milliylikni boshqa biror baxt-saodat bilan almashtirish mumkin emas. Bizning hukmronligimizga qarshi harakatlar portlashiga ajablanmasak ham bo’ladi ... Axir milliy manfaatlar degan gap bor. Xalq to’qmi, yaxshi kiyinganmi, och-yupunmi, bundan qat`iy nazar milliy manfaatlar tashqariga otilib chiqishi mum­kin». O’rta Osiyo xalqlarining yangi va eng yangi tarixiga aloqador ushbu karomatli so’zlarning naqadar teranligini o’ylab ko’ring-a! O’rta Osiyo xalqlari iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy hayotini qayta qurishdek tarixiy jarayonlar boshlanganligi rus olimi N. I. Veselovskiyning dohiyona fikrlari xaq ekanligini ko’r-satmoqda. O’rta Osiyo tarixchisi Veselovskiy ehtimol xuddi shunday dadil fikrlari uchun ham jahonga mashhur V. V. Bartol’d, I. YU. Krachkovskiy, N. P. Ostroumov kabi olimlar qatorida qo’yilmayotgandir?
Uzbek diyorining muqaddasligi va uzbek xalqining olamga mashhurligi, dasturxonining to’kinligi ham avvalo shul boshdankim» bul diyorning tuprog’ida aziz kishilar o’z oromgohini tanlagan. SHundaylardan biri Mahdumi A`zam taxallusli Xojai Ahmad bulib, xullas Bobur e`tiqod qilgan ul zotni o’zi bilan Hin-
distonga olib ketishga undagan, ammo Mahdumi A`zam {1460-
1549 yillar) o’z umrini Dahbed dahasida yashagan va shu joyda
uning kuyovi Samarqand hukmdori Bahodur YAlangto’sh tomonidan
qurilgan xonaqoh va masjid yonidagi mozorgohda orom topgandir.
N. I. Veselovskiy bu maqbarani ilmiy jihatdan o’rgangan bi-
rinchi olimdir. »
SHunday qilib, rus shovinistlarini mahalliy xalqlarga kalon-dimog’lik bilan qarashidan qat`iy nazar, O’rta Osiyo xalqlari progressiv va revolyutsion Rossiyaning Oktyabr’ inqilobining asl mohiyatini anglab etdilar.
O’rta Osiyo xalqlari madaniy hayoti Buxoro xonligidagi feodal tuzumi jamiyatining ijtimoiy-iqtisodiy ahvoliga poydevoriga bog’liq bo’lib, uni tadqiq etishda ijtimoiy hayotning barcha sohalari o’zaro aloqadorlikda ekanligini ko’zdan qochirmaylik. Muammoning turli jihatlarini ana shunday o’zaro aloqadorlikda olib qarash madaniyat taraqqiyotining Buxoro jamiyatida qanday o’rin tutganligini, uzbek va tojik madaniyati klassiklari, xalq ustalari va hofizlari, baxshi, oqinlarining eng yaxshi asarlarida aks etgan taraqqiyparvarlik xususiyatlarini (tendentsiyalarini) aniqlashga yordam beradi.
XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab Buxoro xonligida iqtisodning rivojlanishi uchun yaxshi sharoitlar yuzaga keldi, garchand sekinroq bo’lsa-da, ishlab chiqarish kuchlari o’sdi, shaxar hayoti va ba`zi viloyatlar o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar yaxshilandi, xalqaro bozor ahamiyati ortdi, shuningdek, Rossiya bilan savdo-sotiq munosabatlari kengaydi. XVII asr oxirida Rossiyada kapitalistik munosabatlar rivojlanishi tufayli uning Buxoro xonligi bilan o’zaro aloqalari kuchaydi.
Bu davrda madaniy hayotda arab tili bilan birgalikda, avvalgidek rasmiy til sifatida fors-tojik tilidan ham foydalanilgan. Ko’pgina yozishmalar va davlat ishlari fors tilida olib borilardi, bu esa xonlikning ko’pgina aholisi uchun unchalik tushunarli emasdi. Til to’sqinligi ham xonlik aholisining madaniy, hayoti darajasining har xilligiga sabab bo’lgan. Bu ayniqsa markazda aholi zich yashaydigan tumanlarda, masalan, Miyonqol, Ishtixon, Mitan va Kattaqo’rg’onda yaqqol sezilgan. Bu joylarda asosan o’zbeklar yashagan. Biroq madrasaning boshlang’ich sinflarida ta`lim mullalar rahbarligida arab yoki tojik tillarida olib borilgan. Umuman olganda, madaniyatning ancha pasayishiga asosiy sabab, o’sha paytlardagi hokimlarning zulmkorligi edi. U paytlarda juda ko’plab «muqaddas» kitoblarga yozilgan sharhlar tahlilsiz o’rganilar, maktablarda esa diniy fanlardan ta`lim berilardi. Ular ilmiy dunyoqarashining cheklanganligini, masalan, quyidagi mulohazalardan bilsa bo’ladi: «butun dunyoga nur quyoshdan, ya`ni yuqoridan tushsa ham, Buxoroda u erning ostidan chiqadi, chunki unga juda ko’p ulug’ kishilar dafn etilgan». Bu, obrazli ifoda, albatta.
Hukmron sinfning g’oyasini baholab, K. Marks bunday yozadi: «Hukmron sinfning fikri har bir davrda hukmron fikr hisoblanadi. Bu degan so’z, jamiyatning hukmron moddiy kuchi bo’lgan sinf, ayni vaqtda uning hukmron ma`naviy kuchi hisoblanadi».Mafkura - ijtimoiy-tarixiy rivojlanish mahsulidir. Sinfiy jamiyat­ning har bir davriga ma`lum mafkura mos keladi. Bu ijtimoiy hayot hodisalarini ijtimoiy guruhlar va sinflarning, odamlarning aniq-tarixiy tushunishlaridir.
Hukmron sinfning ijtimoiy-siyosiy qarashlari uning foydali siyosiy va iqtisodiy munosabatlarida ma`qullanadi va mustahkamlanadi.Xukmron sinfning mafkuraviy qarashlari barcha vositalar va turli usullar bilan u yaratgan tuzumni himoya qiladi va yoqlaydi, uning manfaatlari uchun ma`naviy xizmat qiladi.
Buxoro xonligidagi feodal jamiyatda hukmron sinflar -- feodallar, din ahllari, savdogarlar hisoblangan. Dehqonlar, hunarmandlar va aholining boshqa tabaqalari quyiroq sinflar edi. Feodallar, din ahllari, savdogarlar mafkurasida amirlar va hukmron boylar hokimiyatining muqarrarligi va abadiyligi, din ahllarining ishi va huquqlarining muqaddasligi, xalqning hukumatga itoatkorligi, mehnatkashlarning ezilishi va huquqsizligi ta`kidlangan. SHuning uchun dehqonlar va hunarmandlar mavjud ijtimoiy-siyosiy tuzumni qoralaganlar va zolim boylarni, umu­man hukmron sinfni la`natlaganlar va kelajakda yaxshi yashashlariga umid bog’laganlar.
Ezuvchi sinflarning mafkuraviy sistemasi ularning bir-biridan farq qilishiga, xususiyati va o’ziga xosligiga qaramasdan umumiy asosga ega. Ular kishini kishi tomonidan ezishni himoya qilishga, xususiy mulkchilikning barqarorligini targ’ibot qiladi, mulkiy tengsizlikni qonunlashtiradi, aslzodalarning hukmronligini, ommaning itoatkorligini asoslaydi. Aksincha, eziluvchi sinflarning qarashlari qullik va zulmga norozilikni ifodalaydi, ular adolatsiz ijtimoiy tuzumni buzishga, tenglik va ozodlikka erishishga harakat qiladilar. SHubhasiz, qarama-qarshi mafkuraviy qarashlar Buxoro xonligi hayotida ham xilma-xil bo’lgan. Tabiiyki, hukmron sinf o’z qarashlarini boshqa sinflarga va ijtimoiy qatlamlarga singdirishga harakat qilar, odamlarga mafkuraviy ta`sir ko’rsatar, jamiyatda mafkuraviy jihatdan hukmronlik qilar edi. Iqtisodiy imkoniyatlarga ega bo’lgani tu­fayli u tashkilotlar, jamiyatlar tuzgan, o’zining qarashlarini targ’ib etgan. Hokimiyat tepasida bo’lgan hukmron sinflar davlatning boshqaruv murvatlarini, dastaklarini o’z qo’llarida tutganlar va ularni o’z maqsadlari yo’lida xizmat qildirganlar. Ta`lim sistemasini va o’smir yoshlarni tarbiyalashni o’z nazoratiga olgan hukmron sinflar ular ongini turli usullar bilan tarbiyalaganlar, kishilarning diniy dunyoqarashini shakllantirish uchun ko’plab xudojo’ylar va dindorlarni, darvesh va qalandarlarni, shoir va yozuvchilarni, shariat qonunlari va qur`onni sharhlovchilarni tarbiyalab etishtirgan. Hukmron sinflar o’z qarashlarini har tomonlama va qat`iy ravishda xonlik aholisiga singdirishga, boshqacha fikrlovchilarnn ta`qib etishga, itoatsizlarni shafqatsiz jazolashga yo’naltirganlar.
Buxoro xonligida hukmron mafkuradagi islom olimlari mavjud ijtimoiy-iqtisodiy tuzumni maqtar va yoqlar edilar. Din esa hayotga ham moddiy, ham ma`naviy jihatdan katta ta`sir ko’rsatardi. Mafkuraning barcha sohasi, madaniyat va fan mehnatkash xalqqa ta`sir o’tkazishga xizmat qilardi, ular islom diniga tamomila bo’ysundirilgan edi.
Buxoro dindorlari qozikalonlar, shayxulislomlar, mudarris-lar,raislar, muftiylar, imomlar, xo’jalar, eshonlar, shayx va darveshlar islomni «xudoning irodasi»deb targ’ibot qildilar va feodal tuzumning ehtirosli himoyachilari bo’ldilar. Ularning barcha faoliyati keng xalq ommasini tnnchlikka, yaxshilikka chaqirishdan iborat edi.
Mamlakat madaniy hayotining asosi - jamiyatning sotsial-iqtisodiy hayoti edi. Tarixdan ma`lumki, madaniy hayotda sotsial-iqtisodiy sharoitlar bilan bir qatorda alohida davlat, jamoat arboblari ham muhim rol’ o’ynaydilar. Ammo ko’rib chiqilayotgan davrda na Haydar va Nasrullo va na uning merosxo’ri Muzaffarxon bunday tarixiy shaxslar emas edilar. Aksincha ular ma`rifiy faoliyatda islom va shariat qonunlarining posbonlari edilar.
Saroy tarixchisi, Doniyorbiyning kenja o’g’li Muhammad Equb Buxoriy, masalan, Amir Haydarni mana bunday ta`riflaydi: «Olim, fozil, fikrchan, diniy rasm-rusumlarga amal qiladigan, kalomi sharifning bilimdoni. Davlat ishlari bilan behad bandligiga qaramasdan u har kuni 400 mullaga, o’n minglab bechora faqirlarga ma`ruza o’qir, har kuni maosh tarqatar, shuningdek qalandarlarga ko’maklashar edi. U shayxlarni juda e`zozlar va ularga ko’p miqdorda g’alla nazr qilardi... tabarruk nomoz va tungi ibodatni hech qachon o’tkazib yubormasdi».
«Ahli din,- deb yozadi professor A. A. Semyonov,- musulmonlik ruhi bilan payvandlangan yagona jipslashgan tabaqani tashkil qilib, shariat nomli yagona ilohiy qonunlarga amal qilardi. Hech qanday yangi fikr, hattoki yangilikka ishora ham bu toshday qotgan muhitga sizib kirolmasdi. Uz qo’l ostidagilarning hayoti va o’limining mutloq hukmdori bo’lgan amirlar ham ko’pincha Buxo­ro oliy tabaqa dindorining kayfiyati bilan hisoblashishga majbur bo’lardi».
Masalan, amir SHohmurod xudojo’yligi uchun hayotlik chog’idayoq ruhoniylar tomonidan «amir Mas`um («Gunohsiz amir») faxriy nomini oldi.SHohmurod mang’itlar sulolasidagi eng tinib-tinchimas amir bo’lib, uning hokimligi davrida sug’oriladigan erlar ko’paygan, otasi Doniyolbiy zamonida misli ko’rilmagan darajada oshib ketgan ba`zi soliqlar bekor qilingan bo’lsa-da,baribir O’rta Osiyo viloyatlarining mustamlakalik jarayoni kuchaydi. U amirlik uvoniga qaramasdan o’zini Buxoroning eng kichik din peshvosi, Buxoro dindorlarining rahnamosi SHayx Safarning sadoqatli muridi deb bilardi. Aynan SHayx Safarning tazyiqiga ko’ra amir SHohmurod Afg’onistonga katta yurish qilib, uni«yo’ldan ozgan» mayitlarga qarshi urush degan diniy shior bilan oqladi.
«Fotihnomai sultoniy» nomli tarixiy majmuaning muallifi («Nasrullaxonning rasmiy tarixi») Muhammad Mir Olim Buxo­riy SHohmurodning Afg’oniston hukmdori Temurshohga (unga o’sha paytlari SHimoliy Hindistonning katta qismi itoatda, o’zi esa SHahrisabz begi Niyozali otaliqning ittifoqchisi edi) qarshi yurishga tayyorgarligini tavsiflab yozgandi:
«Mashvarat (harbiy kengash) SHohmurodga Amudaryo bo’yida mudofaa tashkil etishni maslahat berdi. Xullas, amir hazrati oliylari kengash maslahatini oqilona deb topdi, mashqlarni to’pladi, himoya qilishga tayyor turishga chaqirdi. So’ng amir Samar­kand, Jizzax, Miyonqol, Kattaqo’rg’on, Karmanada va Marvda turkman askarlarni to’plab ixtiyoriga yuborishga buyruq berdi. Bundan tashqari, u Qorako’ldagi harbiy bo’linmalarga va Buxoroning etti tumani, Nasaf, G’uzor, shuningdek, Qo’ng’irot, Dohisori, Boysun urug’lariga Amudaryo bo’yida yig’ilib turishga buyruq berdi».<sup>2</sup> «So’ng, davom etadi Mir Olim Buxoriy,- amir SHohmurod boshchiligida... bir yuz ellik ming qo’shin yuktaqi bilan to’plandi... Bu qo’shin safida 20 ming olim va islom targ’ibotchilari bor edi. Bu hurmatli zotlarning yo’lboshchisi janobi eshon SHayxulislom edi...». So’ng muallif xabar berishicha, bu jangda odam qoni daryoday oqdi, juda ko’p begunoh odamlar o’ldirildi va mayib etildi, o’n minglab odamlar asirlikka olindi va qullikka haydalib ketildi va h. k.
«Begunoh» amir SHohmurodning haqiqiy ishlari mana shunday bo’lgandi. Lekin SHohmurodning merosxo’ri Amir Haydar (1800- 1826) markazlashtirish siyosatini davom ettirishni eplolmadi.
XIX asrning birinchi yarmida uchala xonlik o’rtasidagi o’zaro janglar davom etdi; masalan Nasrullo (1826-1860) SHahrisabzni 856 yilda egallab olgunicha, bu beklikka qarshi 32 yurish qilgan. «Qassob amir» nomi bilan dong taratgan bu amir taxtga o’tirib, ikkala ukasini o’ldirdi va hokimiyatni qo’lga kiritgach, har kuni odamlar ko’z o’ngida 50-100 odamni ostirdi.
«Gulshan-ul-mulk» tarixiy asarining muallifi, amir Nasrulloga adovat ko’zi bilan qaragan Muhammad Equb Buxoriy yozgan ediki, Nasrulloning Buxoro taxtiga o’tirish kuni 50 odam o’ldirilgan. Ularning deyarli hammasini olomon oldida «nog’oraxoni» minorasidan pastga tashlangan: Masalan, qozi Tursun Bobo o’g’li bilan munajjim Mirza Aziz, shoir Aziz Sodiq (taxallusi Munoiy), Samarqand darbozasidan esa mudarris Qozibek Miroxo’r, Riyozbiy, Buxoro yasovullari boshlig’i Rahmatullabek, qozi Muhar-ram, Xo’jaqul G’ulom va boshqa ko’plab Buxoro ziyolilari vakillari minoradan irg’itiladi.
Ko’rib chiqilayotgan davrda diniy ahkom tazyiqi ostida avvaliga Amir Haydar, keyin Nasrullo hukmlari bilan o’z davrining ilg’or vakillari o’ldirildilar, surgun qilindilar, turli ta`qiblarga duchor bo’ldilarki, ular orasida shoira Nodira, Buxoro madrasalari mudarrisi Hojiboy, qozi Abdusaid Samarqandiy, Vobkent mudarrisi Mo’`minxo’ja, Boysun mudarrisi Xudoyberdi, G’ijduvon mudarrisi Fozilbek va boshqalar madrasaning o’quv dasturiga norozilik bilan qarashar va amirga qarshi dushmanlik kayfiyatida edilar. Lekin qo’rquv bois o’z qarashlarini oshkor etolmasdilar.
Harbiy-feodal guruh va uning g’oyasi himoyachilari - dindorlar mehnatkash xalq orasiga hamisha va har joyda sodiq fuqarolik g’oyasini yoyardilar. Diniy muassasalar faoliyati rag’batlantirilardi. Faqat Buxoroning o’zida 465 machit va 103 Madrasa ishlardi. Samarqand singari yirik shaharda, uning chet hududlarini xam hisobga olsak, 155 machit va 22 madrasa, Kattaqo’rg’onda esa 22 ma­chit va 100 ga yaqin tabarruk joy bor edi. Bu diniy muassasalar asosan xalqni islom qonunlari ruhida tarbiyalash o’chog’i bo’lib xizmat qilardi.
Butun SHarq singari, Buxoro xonligida ham ikki xil maktab mavjud edi: maktab va madrasa. Ba`zi maktablar machitlardagi kichik va tor xonaqohlarga joylashardi.
Maktablarda dastlabki 5-6 yil «Haftiyak»- qur`onning ettidan bir qismi, tojikcha «CHor kitob» (bu kitob savol-javob asosida yozilgan) o’qitilardi. Keyin xudo va mo’`tabar zotlar nomiga bitilgan hamdu-sanolardan iborat So’fi Olloyor asariga o’tilardi. Bu kitob uzbek tilida she`riy shaklda yozilgan. SHundan so’nt mistik yo’nalishda alohida she`rlardan tuzilgan Xoja Hofiz ijodi o’rganilardi.
Maktabning ichki va tashqi sharoiti aholining jamoat va oilaviy hayotiga mushtarak edi. Butun Buxoro xonligi va Zarafshon o’lkasida ham keyingi ma`lumot sharoit yanada og’ir bo’lgan madrasada olinardi. Toliblar ikki kishi arang sig’adigan, yolg’nz eshigidan ham yorug’lik, ham havo kirib turadigan nim yorug’ hujralarda yashardilar Hujralarda ovqat tayyorlanardi, oziq-ovqatlar saqlanardi, shuningdek yuvinish va mashg’ulotlarga tayyorlanish ham shu erda bo’lardi. Vaqt o’tishi bilan hujralar singari, vaqf mulki ham olib-sotish mumkin shaxsiy mulkka aylanardi.
«Buxoro madrasalarida quyidagi fanlar o’qitilardi: arab tilining sintaksisi va etimologiyasi, mantiq, islom asoslari, tibbiyot va xudojo’ylikdan iborat fan, qonunshunoslik - fiqh. So’nggi sanalgan fan g’unohni yuvish qoidalarini, fotihalarni, ro’zani, Hajga borish, dafn marosimlarini, jonli-jonsiz buyumlarga soliq, savdo-sotiq, qulga ega bo’lnsh, ishdan ozod etish, uylanish, ajralish va boshqa diniy ko’rsatmalar yoki jamiyat munosabatlarida yuzaga kelgan hayotiy hollarni talqin qilardi.
Xohlovchilar hisob-kitob qilishni istagan domladan o’rganishlari mumkin edi. Adabiyot bilan har kim o’z ixtiyoricha shug’ullanishi mumkin edi. Ona tilini har kim o’zining qobiliyati va kuchiga yarasha tajribada va kitoblar o’qish orqali o’rganardi.
Darslar dasturi va o’quv adabiyotlari hamisha o’zgarmasdan qolardi.»
Maktab va madrasada o’qish muddati 19 yilgacha cho’zilib ketardi. SHunda ham ba`zi talabalar etarli savod olmasdi. O’qish pulli bo’lib, kambag’al dehqon va hunarmandlarning bolalari ham, o’rta hol odamlarning bolalari ham goho o’qishni davom ettirolmasdi.
Buxoro xonligidagn ta`lim tartibi sxolastik ruhda edi. Aso­san diniy fanlar o’qitilar, hozirgi ma`nodagi ilm berilmas edi. Bunday ta`lim mamlakatni qoloqlikka olib keldi.
SHuni ham aytish kerakki, madrasalarning ilg’or tafakkurli yoshlari o’z xohishlari bilan Abu Nasr Forobiy, Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Sa`diy, Hofiz, Navoiy, Fuzuliy, Bedil, So’fi Olloyor, Huvaydo asarlarini o’qib, o’rganar edilar. Ana shunday ongli talabalar orasidan Abdulla Avloniy, Behbudiy, Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Hamza, SHavqiy Kattaqo’rg’oniy, Mujrim Obid, Muztar Miriy, Mullo qurbon Jomiy va boshqa shoir, ma`rifatchilar etishib chiqdi. Maktab va madrasani bitirgan ilg’or fikrli yoshlar o’z xalqining orzu-armonlarini tushunar va uning ahvolini yaxshilash uchun qo’lidan kelganicha yordam berishga intilar edilar. Ular zamonasi va xalqiga foyda etkazish uchun mustaqil ravishda yunon faylasuflarining asarlarini,tarix, adabiyot, jo’g’rofiya, fiqh (qonunshunoslik) ilmlarini o’rganar edilar.
9 asr o’rtalarida Buxoroning eng boy kutubxonasi, somoniylarX1- XII asrlarda asos «solgan «Dori-sh-SHifo» ilm-fan markazi bo’lib, bu erga buxoroliklardan tashqari O’rta Osiyo va jami SHarq mamlakatlarining ilg’or fikrli odamlari kelib turishardi. Ammo hukmron sinflar xalqning savodli bo’lib ketishini xohlashmasdi. Amir Haydarning loqaydligi va ko’magi bilan «Dori-sh-SHifo» ning juda ko’p bebaho kitoblari turli odamlarga ro’yxatsiz berilib, talon-toroj bo’lib ketdi. Amir Nasrullo maxsus farmon chiqarib, «Dori-sh-SHifo» kutubxonasini begonalarga yopib qo’ydi va undagi xazinalarni tortib oldi. Amir Nasrulloning madaniyat boyliklariga yovvoyilarcha munosabati ayniqsa 1842 yilda, Qo’qon lashkarlari Buxoroga bosib kelgan vaqtda yaqqol ko’rindi. Amir kitob xazinalari «dushmanga tushmasin» deb, ularni sarbozlar qilichi bilan chopib, maydalab tashlattirdi, ba`zi kitoblar yoqildi, ba`zilari o’g’irlandi. Madaniyatga Buxoro hukumatining bunday munosabati keyingi vaqtlargacha SHarq xalqlari tarixini o’rganishni mushkullashtirdi.
V. V. Bartol’d yozishicha, «Buxorodagi mavjud kutubxonalar amir Nasrullo vaqtidayoq talon-toroj qilindi, amirning uz kutubxonasiga esa ruslarning kirishiga ruxsat yo’q edi».To’g’ri, bu davrda falsafa, tarix, adabiyotga doir bir qancha yirik asarlar ham vujudga keldi. Ammo bu asarlarning ko’pchiligi diniy ruhda bo’lib, ularda amirlar va xonlar madh etilgan edi. Bu kitoblarda xalq ommasining tarixdagi roli etarli ko’rsatilmagan. Masalan, tarixchi Muhammad Mir Alim Buxoriy o’z asarida amir SHohmurod (Botirxon) siyosatini maqtab, bunday yozadi: «Mazkur haqiqiy yo’lboshchi davrida islom va shariat keng quloch ezdi. Adolat va haqiqat shu darajada qaror topdiki, buri bilan qo’y bir oxurdan suv ichadigan bo’ldi.»
Mahalliy tarixchilar xalq ommasining rolini kamsitib, amir­lar va hokimlarni maqtab, tarixiy voqealarni unchalik xolis yoritmasdilar. Ular o’z asarlari bilan feodal tuzumning ijtimoiy negizlarini himoya qilib, hukmron sinflar manfaatlariga xizmat qildilar.
Buxoro xonligida ham bilim tarqatishning eng yaxshi manbalari kitoblar edi. Bu davrda xonlikda|kitoblar tipografiyada emas<sub>t</sub> litografiya, toshbosma yoki qo’lyozma holda tarqatilar edi.
O’rta Osiyoning buyuk allomalari tomonidan bunyod etilgan kitoblar qadim zamonlardan beri xalkimizga ma`naviy ozuqa berib keladi. Kitoblar inson va jamiyatning ma`naviy boyishiga xizmat qiladi. Ilg’or odamlar kitoblarning bilim, fan, san`at, hunarlarni ravnaq topdirishnnng buyuk quroli ekanligini yaxshi bilar edilar. Kitob insonga mehnat qilishga va yashashga yordam beradi. Inson aqli va hissiyotlariga kuchli ta`sir ko’rsatadi.
Utgan asrlardayoq Herman (Arman) Vamberi «Alisher Navoiy asarlari har bir uzbek oilasida xazina» ekanligini hayratlanib yozgan edi. Ajoyib kitoblarning xazinalari xalqning o’zida, xonadonlarda saqlanar edi. Odamlar kitoblarni avaylab-asrab, ke­yingi avlodlarga etkazar edilar. Kitoblarni ko’chirib yozish, asrash va tarqatish juda katta savob ish hisoblanardi. CHunonchi, XIX asr va XX asr boshlarida Buxoro shahrida 20 ta uzbek va tojik olimining shaxsiy kutubxonasida 10 ming nusxa turli sohalarga doir qo’lyozma va toshbosma kitoblar saqlanar edi. Hozir shu qo’lyozma va toshbosma kitoblarning ko’pchiligi sobiq Itgifoq, Uzbekis­tan va Tojikiston sharqshunoslik institutlarining fondlarida saqlanmoqda., Faqat Uzbekiston Fanlar akademiyasi SHarqshu­noslik institutida turli sohalarga oid 30 ming toshbosma asar saqlanmoqda. Bular orasida mohir hattotlar - kalligraflar ko’chirgan, falsafa, tarix, adabiyot, tabiiyot va boshqa sohalarga oid qo’lyozmalar bor.
Lekin, feodalizm tuzumining ijtimoiy-iqtisodiy qonuniyati va talabiga ko’ra kitob ko’chirish va kitob to’plash ishlari hozirgidan boshqacha edi. Ruhoniylar hamma tabaqalarga mansub odamlarning shariatga, dini islomga zid asarlarni tarqatishiga yo’l bermas edilar. Bunday qilganlar qattiq jazolanar edi. SHuning uchun ham aholida tabiiy fanlarga doir kitoblarga nisbatan diniy-mistik ruhdagi «Rashohat-aynul-hayot», «Tazkiratul-avliyo», «Xazinatul-asfiyo», «Safinatul-avliyo», «Mazoroti Samarqand» («Samariya»), «Sayqalnoma», «Me`rojnoma», «Maslakul-mutta-qiyn», «Sabotul-ojizkiyn», «Abu Muslim», «Kimiyoi-saodat» kabi kitoblar ko’p bo’lar edi. Bu kitoblarda diniy-fantastik, ilmi-gayb (g’oyibot sirlari), avliyo va payg’ambarlarning ilohiy mo’`jizalari, oxiratdagi jannat rohatlari va do’zax azoblari tasvirlangan edi.
Hokimlar diniy bilimlarni keng tarqatish uchun Ahmad YAssaviy, Sulaymon Baqirg’oniy (Bag’riqoniy), Jaloliddin Rumiy, So’fi Olloyor va boshqa mutasazviflarning ijodiy merosiga kat­ta e`tibor berar edilar. Mir Olim Buxoriyning yozishicha, amir SHohmurod «... har madrasaga mudarris va har machitga imom tayinladi. Har bir tuman (rayon) da va shaharda ilohiyotchi olimlar... qozilar va raislar diniy rasm-rusmlarga, savdo-sotiq qoidalariga va soliqlar to’g’ri undirilishiga mutasaddilik qilar edilar. Bilimga tashna odamlar har tomondan Buxoroga oqib kelardi. Tez orada madrasalar talabalarga to’ldi. SHundan so’ng amir oddiy fuqarolarga ham dini-islom yo’l-yo’riqlarini o’rgata boshladi. Buxoro aholisining xudojuyligi, taqvosi ziyoda bo’ldi. So’ng tarixchi yozishicha, amir Haydar davrida dini-islom yanada ravnaq topgan. «SHu maqsadda u (amir Haydar) har yili darveshlar va aziz-avliyolarga nazr-niyoz uchun yuz ming tanga mablag’ ajratar edi.»
Ammo, yuqoridagi dalillardan Buxoro xonligida faqat diniy kitoblar tarqalgan, degan xulosa kelib chiqmasligi kerak. Xalqdan chiqqan taraqqiyparvar odamlar turg’unlik va jaholatga qarshi kurashib, xalq orasida ma`rifat tarqatdilar. Xalq orasida savodli kotiblar, hattotlar, noyob kitoblarni to’plovchilar va saqlovchilar ko’p edi. Ma`rifatli mana shu odamlar uzbek, tojik, ozarbayjon va boshqa xalqlarning ma`naviy, ruhiy boyliklarini qayta ko’chirish, to’plash va asrash bilan shug’ullandilar. Ular uzbek va tojik adabiyoti klassiklarining noyob durdona asarlarini avaylab to’pladilar. Masalan, ulug’ uzbek shoiri Alisher Na-voiyning «Mahbubul-qulub» asari zamonasining ma`rifatchilari Mir Olim Buxoriy tomonidan 1838 yilda, Ne`matillo YAqub Samarqandiy tomonidan 1844 yilda chiroyli naqshlar bilan qayta ko’chirilgan edi va hokazo.
Samarqandlik mashhur naqqosh va kotib Mir Abdulhay 1825 yilda Navoiyning «CHor devon»ini, naqqosh Muqimxon Samarqan­diy 1850 yilda olamga mashhur buyuk asar «Hamsa» ni chiroyli yozuvda qayta ko’chirgan edilar.
XIX asrning’ birinchi yarmida ulug’ uzbek shoiri Alisher Navony asarlaridan tashqari yana Mashrab, Huvaydo, Sayqaliy, SHavqiy, Amiriy, G’oyibiy va boshqa shoirlarning asarlari ham husnixat bilan ko’p marta qayta yozib chiqilgan edi. Bu asarlar tez-tez qay­ta ko’chirilib, qo’ldan-qo’lga o’tib yurardi.
XIX asrning birinchi yarmida Muhammad Munis Xorazmiy 1854- 55- yillarda o’z devonini tuzish bilan ayni vaqtda Nizomiy, Sa`diy, Jomiy, Navoiy, Fuzuliy kabi ulug’ shoirlarning bayozlarini ham to’plagan edi. Ana shu devonlar hozir Uzbekistan Fanlar akademiyasi SHarqshunoslik ilmgohining qo’lyozmalar fondida saqlanmoqda. Kichik hajmdagi bu she`riy bayozlardan odatda ixlosmandlarning yig’inlarida foydalanar edilar.
XIX asrda Buxoro xonligi hududida juda ko’p shoir, olim, hattotlar yashab, ijod qilganlar. Muhammad Rajab Buxoriy, qori Rahmatillo Vozix, Masixo Boysuniy, Afqori Buxoriy, Adriy Sa­marqandiy, Habibiy, YAkdil Mahmud qoriziy, «Tavorixi muluki ajam» («Eron erlari tarixi») ni ko’chiruvchi Mulla Muhammad YUsuf, Odilmurod Miriy, YUnusxo’ja Kotib, SHahrisabziy, Mu­hammad Amin Buxoriy, Muhammad Equb Buxoriy, Muhammad Mir Olim Buxoriy, Rahmonqulbek kotib Miroxur, Muhammad Farhod, Muhammad SHukur Kotib, Jaloliddin Buxoriy, Mullo Nasrullo Kotib kabi juda ko’p taraqqiyparvar olim va hattotlar yashar edilar. Ulardan ko’plari faqat asarlar yozibgina qolmasdan, bal­ki ko’plab shogirdlar ham tayyorlaganlar. Ular g’ayrat bilan kitoblar tuplashgan va imkoniyatlariga qarab xalq orasida bilim, ma`rifat tarqatishga intilishgan.
SHuni ta`kidlash lozimki, A. Navoiyning bizgacha etib kelgan asarlari XIX asrning oxirida va XX asrning birinchi yarmida ko’chirilgan. Navoiy asarlaridan boshqa yana Sa`diy, Hofiz, Jo­miy va SHarq adabiyotining boshqa klassiklari asarlari ham san`atkorona ko’chirilgan. Xususan 1818 yilda xattot Abdulla Xevaqiy «Devoni Hofiz» she`rlar to’plamini sharhlab tahlil etib, uni tojik tilida nasrda yozib chiqqan. Usha yili Jomiyning mashhur «Tuhfat-ul asror» asari, ozarbayjon shoiri Sohib asar­lari, 1863 yilda Fazliyning devoni ko’chirilgan. Nasrullo Buxo­riy hattotlik yo’li bilan xorazmlik shoir va olim Muhammad Xoksorning (1794-1801 y.) «Muntaxab al-lug’at» asaridan, Muham­mad Rajab Buxoriy esa Mirzo Bedilning «Kulliyot»idan, Rahimbek Kotib 1780 yilda Fuzuliyning «Soqiynoma» asari va she`rlar to’plamidan, Muhammad Farhod (1806-1807 i.) Xusayn Voizning mashhur didaktik asari «Latoif va zaroif» dan nusxa ko’chirishgan. Zarafshon vodiysining shoir va yozuvchilari SHavqiy Kattaqo’r-g’oniy, Volai Samarqandiy, Xiromiy va boshqalar original asar­lar yaratibgina qolmasdan, balki uzlaridan oldin o’tgan mashhur kishilarning asarlaridan nusxa ko’chirganlar va tarjima qilgan­lar. Masalan, shoir Xiromiy forscha-hindcha hikoyatlarga o’xshash pandnoma ruhidagi qiziq asarlar yaratadi. Rahmatillo Vozix esa o’rta asrda yashab, ijod etgan arab shoiri va mutafakkiri Al-Mahdiyning asarlarini tojik tiliga tarjima qiladi. SHuni ta`kid­lash zarurki, uzbek va tojik adabiyoti etuk namoyandalari o’z asarlarida zamonining ilg’or g’oyalarini ifodalashga intilishgan. Bu she`riyat, nasr va tarixiy xronikalarning eng yaxshi namunalari feodal hukmronligi zamonida zulmat ichra nur bo’lishgan. Ular-ning asarlari ijtimoiy adolat va insonparvarlik, vatanga muhabbat g’oyalari bilan sug’orilgan bo’lib, xalq ijodiyotini juda yaxshi aks ettirgan. Ular bizni bugungi kunda ham o’ziga maftun etadi. Ammo xalq yaxshi kurgan odamni hukmdorlar yomon ko’radi. Uzbek va tojik adabiyotining eng yaxshi, iqtidorli vakillari quvg’in va ta`qibga uchragan. Buxoro amirlari mutafakkirlarni quvg’in qilib qolmasdan, balki ularni zindonlarga solib qiynashganlar, hatto o’ldirganlar. Ular o’limidan keyin asarlarini yashirganlar va hatto yo’qotib yuborishgan yoki ular asarlari mazmunini o’zgar-tirishib, soxtalashtirganlar. Ularning asarlari diniy ruhdagi soxta xayollar yoki teskari fikrlar deb talqin etilgan.
SHunday qilib, bu davrda feodal zulmi va dinning ahamiyati kuchaygan. G. Vamberining yozishicha, Buxoroda XIX asr o’rtalarida 20000 dan ortiq qul bo’lgan. Biroq moddiy boyliklarni dehqonlar va erkin hunarmandlar yaratganlar. Buxoro xonligi bilan Rossiya o’rtasida madaniy aloqalar rivojlanganligi tufayli bizning vatandoshlarimizning ba`zi nodir asarlari Rossiyaning ilmiy markaziga jo’natilgan. Masalan, 1820 yilda Rossiya vakolatxonasining diplomatik missiyasi muvaffaqiyatli tamomlagandan keyin amir Haydar rus elchisi Negriga sovg’a sifatida «Tarixi Muqimxoniy» asarini beradi. Negri bu asarni Rossiya Fanlar akademiyasiga topshiradi. Bu asar Peterburg dorilfununining sharqshunos professori O.I.Senkovskiy tomonidan frantsuz tiliga tarjima qilinadi.
SHuni eslatib o’tish kerakki, rus sharqshunos olimlari va o’z zamonining ilg’or kishilari, Urta Osiyo tarixchilari, faylasuflari, uzbek va tojik adabiyoti klassiklarining nodir asarlarini saqlash va to’plashda katta hissa qo’shganlar. 1960 yilda bir guruh sovet delegatlari G. D. Mikluxo-Maklay, O. F. Akumushkin, V. V. Kuliev, M. A. Salohiddinov sharqshunoslarning XXV Xalqaro kengashida o’z ma`ruzalarida shu fikrni ta`kidlab o’tishgan. V. A. Ivanov 1915-1916 yillarda Buxoroda fors-tojik adabiyotining juda katta kollektsiyasini to’playdi. Hozirgi vaqtda ular SSSR FA ning SHarqshunoslik ilmgohida saqlanmoqda. U asosan XVIII-XIX asrlarda qayta ko’chirilgan O’rta Osiyodagi qo’lyozmalardan iborat. Bu qo’lyozmalar XVIII-XIX asrlarda va hatto XX asr boshlarida O’rta Osiyoda keng tarqalgan adabiyotlardan iborat edi. Demak, bu adabiyotlarni o’rganish O’rta Osiyoning XVIII-XIX asrlardagi aholisining ma`naviy hayoti haqida fikr yuritish uchun zarur, hujjatli, aniq dalillar beradi.
Buxoro xonligining, asosan XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Rossiya bilan chegaradosh bo’lgan davri tarixi Mirzo Salimbekning asarlarida o’z aksini topdi. U so’nggi Buxoro amirlari davrida yuqori mansablarni egallagan va shu bois Buxoro amirla­ri shaxsini ulug’lashga intilgan. Muallif asosan, xonlik siyosiy hayotining tashqi jihatlarini yoritib, xalq hayotini kam tasvirlagan. Mirzo Salimbek o’z asarida XIX asr ikkinchi yarmidan Rossiya-Buxoro munosabatlariga to’xtalib o’tgan bo’lsa-da, urush davridagi shaharlar aholisi ahvolini kam yoritgan. U Buxoro xonligiga qarashli, ruslar bosib olgan shaharlarni sanab o’tish bilan cheklanadi, Samarkand aholisining 1868 yil aprel’-mayidagi amirga qarshi ko’tarilishining asosiy sabablarini ochib bermaydi. U rus­lar Samarqandni asosan eroniy beklar sotqinligi, «darvozalarni ochib» berganlari sababli egallashdi, deb hisoblaydi.
Buxoro xonligi tarixi mirzo Abdul Azim Somiyning «Tarixi salotini mang’itiy» («Mang’it hukmdorlari tarixi») asarida ham bayon etilgan.
Sobiq Buxoro mansabdori Mirzo Abdulazim Somiyning asari­da XIX asrning tarixiy voqealari, 1866-1868 yillardagi Rossiya-Buxoro urushi haqida keng ma`lumotlar, Samarqandga rus qo’shinlari hujumi oldidan Oqtepa qishlog’ida o’tgan harbiy kengashga oid faktlar bor. Boshqa zamondoshlariga qaraganda, u bu davr voqealarini mufassalroq tasvirlagan. U jamiyatdagi turli siyosiy guruhlarnnng faoliyati natijalarini bayon qiladi. Jumladan u, 1868 yil aprelda amir Samarkand begi qilib tayinlagan SHerali Inoqning zulmiga qarshi xalq, qo’zg’olonini mufassal yoritgan.
Biroq, Mirzo Somiyning asari kamchiliklardan ham holi emas. Ularni L. M. Epifanova so’zboshisi va izohlarida ko’rsatgan. SHu bilan birga L. M. Epifanovaning ba`zi xulosalari bilan ham kelishib bulmaydi. Jumladan, uning so’zboshisi bilan tanishar ekanmiz, O’rta Osiyo tarixi uni chor Rossiyasining bosib olishn davriga bag’ishlangan Ahmad Donish asari mazmunan Mirzo Somiy­ning asaridan past qo’yiladi.
L. M. Epifanova hisoblashicha na Ahmad Donish, na Mirzo Salimbek Samarqandni ruslar bosib olishi oldidan shahar aho­lisining SHerali Inoqdan juda noroziligi, rus qo’mondoniga murojaati xususida to’xtalishmaydi. L. M. Epifanova «So’zboshi» sida Salimbekning asariga to’g’ri baho berish bilan birga Ahmad Donishning Uzbekistan FA SHarqshunoslik ilmgohida saqlanayotgan «Tarjimat-ul-ahvoli amiroi Buxoroi SHarif az amir Doniyol to asri amir Abdulahad» asari mazmuniga nisbatan xato fikr aytgan.
Aytib o’tish lozimki, Ahmad Donishning O’rta Osiyoning Rossiya tomonidan bosib olinishiga bag’ishlangan asarlari turlicha. «Risolai tarixi», «Tarixcha», «Kichik tarix», «Risolai sayohat», «Risolai muxtasare az tarixi saltanati xonadoni mang’itiya» kabi nomlar bilan ma`lum, Buyuk ma`rifatparvarning barcha asarlari­da mazkur davr voqealari bayon etilgan.
L. M. Epifanovaning A. Donishga nisbatan aytgan fikri yana shuning uchun ham noto’g’riki, A. Donishning UzFA SHarqshunoslik ilmgohida 1937 rakami bilan saqlanayotgan 79 varaqdan iborat «Buxoroi sharifning amir Doniyoldan to amir Abdulahadgacha bo’l­gan amirlari hayoti bayoni» asari qo’lyozmasi hijriy 1352, ya`ni 1933 pili Ibodulla Odilov tomonidan boshqa nusxasidan ko’chirib olingan edi. Bu nusxa sharqshunos olim A. Mirzaevning kat­ta mehnati natijasida 1960 yili Dushanbeda nashr etildi.
Bu asarni ba`zi olimlar A. Donishning ijtimoiy-siyosiy qarashlari o’zgarishi aks etgan «Risolai muxtasare az tarixi salta­nati xonadoni mang’itiya» asarining eng to’la varianti deb hisoblashadi.
Abdug’ani Mirzaevning ta`kidlashicha, «Tarjumatul-ahvoli amironi Buxoroi sharif az amir Doniyol to asri amir Abdulahad» qo’lyozmasi «Risolai muxtasare az tarixi saltanati xonadoni mang’itiya» asariga o’xshash emas, aksincha alohida mustaqil asar. U o’z mazmuni va nomiga kura ikkinchi asardan ancha farq qiladi. «Buxoroi sharifning amir Doniyoldan to amir Abdulahadgacha bo’lgan amirlari hayoti bayoni» da haqiqatan ham Samarkand aholisining SHerali Inoqqa qarshi ko’tarilishlari va 1868 yilgi boshqa voqealar hakida gapirilmaydi. Biroq, bundan shoshma-shosharlik bilan xulosa chiqarish kerak emas. CHunki ran sanayu voqealarni shunchaki yozib ketishda emas, balki ularga va ularning natijalariga berilgan bahoda. Bu natijalarga ko’ra esa umumiy xulosalar chiqarish mumkin.
Bizningcha L. M. Epifanova «Buxoroning mang’it amirlari qisqacha tarixi» bilan yaxshi tanish bo’lmagan. Unda A. Donish 1866- 1868 yilgi Rossiya-Buxoro munosabatlari, Erjar voqealari, Jizzaxning olinishi, Samarqand aholisi isyonlarini mufassal yoritib, amir Muzaffar va amaldorlarining maqtanchoqligini fosh etgan. U Buxoro amirligi mag’lubiyatining sababi amirlikning texnikaviy-iqtisodiy qoloqligida, deb to’g’ri ta`kidlaydi,
Ruslarning Samarqandni egallashi sanasida ham Mirzo Somiy kabi, L. M. Epifanova ham noaniqlikka yo’l qo’ygan. Mirzo Somiy Jizzax olingach «15 kun o’tgach, qo’shinlar Ilon uti orqali Samarqandga yo’l olgani» ni yozadi. So’zboshida L.M. Epifanova bunday deb yozadi: «Somiy bu erda nohaq, bu voqealar o’rtasidagi farq 15 kun emas, bir necha oydir. Jizzax 1866 yilning oktyabrida, Samarkand 1867 yilning mayida egallangan. Bunaqa fikr barcha adabiy va arxiv materiallariga zid keladi. Ma`lumki, Samar­qand 1867 yilda emas, 1868 yilning 2 mayida egallangan.
Buyuk ma`rifatparvar olim Ahmad Donishning (1827-1897 y.) ijodiy hayoti haqida keyinroq to’xtalib o’tish lozim. U O’rta Osiyo tarixida o’chmas iz qoldirgan kishilardan biridir. Uning ilmiy qiziqishlari qamrovi keng bo’lib, bu bois tirikligidayoq uning «Donish» taxallusiga «Muhandis» nomini qo’shib aytishardi.
Peterburg gazetalaridan birida noma`lum muallifning «Bu­xoro elchixonasi» maqolasi e`lon qilingan edi. Unda Buxoro elchilarining 1874 yilning yanvarida Peterburgga etib kelgani haqida yoziladi. Maqolada Buxoro elchisi Abduqodirboy Dodhoga qisqacha tavsif berilgan. So’ng muallif yozadi: «Elchi huzurida ikki nafar mirzo bor: 1) mirzo Ahmad Uroq va 2) mirzo Abduvahob. Ulardan birinchisi 1869 yili ham Peterburgga kelgan va Ros­siya haqida asarlar bitgan. U shoir, adabiyotchi va munajjim. U, buyuk knyaz’ xonim Mariya Aleksandrovnaning nikoh to’yi munosabati bilan qadimgi fors tilida she`r yozgan edi. SHe`r bir vaqtning o’zida ham muvashshah, ham tarixdir. Har satrning boshlanish harflari «Mariya va Al’fred»ni, oxirgi harflari qo’shilganda nikoh yilini beradi».
Demak, elchixona mirzolari Mirzo Ahmad Uroq va Mirzo Abduvahob edil ar. Bizni, Mirzo Ahmad Uroq - Ahmad Donish qiziqtiradi, albatta. Unga Peterburgga borib kelgach, taxminan 1871 - 1872 yillarda faxriy saroy unvoni «Uroq» berilgan edi. SHu bois, ulug’ ma`rifatparvarning ijodiy merosini o’rganish jarayonida Ahmad Donish (Donish taxallusi, otasining ismi Nosir) taxallusidan tashqari, uning Muhandis, Mir Ahmad, Mirzo Ah­mad Uroq taxalluslari bilan bitilgan ba`zi asarlariga ham duch kelish mumkin. CHunki, u o’ta ijodkor bo’lib, qo’lga qog’oz va qalam olish imkoniyatini hech qo’ldan chiqarmas edi.
SHubhasiz, sovet tadqiqotchilari Ahmad Donishning ilmiy qarashlarini o’rganish, umumlashtirish va yoritish bo’yicha katta ish qildilar. Uning bir qator asarlarini mamlakatimiz xalqlari tillarida chop etish bo’yicha katta ish qilindi.
A. Donishning M. P. Osmanov va L. N. Demidchuk tojikchadan ruschaga o’girgan va R, Hodizodaning sharhlari bilan berilgan asarlari tarjimasi e`tiborga loyiqdir. Bu A. Donish asarlarining rus tiliga dastlabki jiddiy tarjima qilinishi edi. Tarjimaning tili sodda, keng o’quvchilar ommasiga tushunarli. Biroq shu bilan birga noaniq, shubhali o’rinlar ham bor. Masalan, R. Hodizoda Buxoro elchilarining (Ahmad Donish ham) Peterburgga kelishi sanasini 1857 yil 8 yanvardan 1858 yilning 11-12 yanvari, deb noto’g’ri ko’rsatadi, boshqa asarda esa o’zi yana to’g’ri (1858 yil 9 yan­var’) ko’rsatadi.
Buxoro elchilarining Peterburgga ikkinchi kelishi sanasi ham noto’g’ri ko’rsatiladi, ya`ni 1859 yilning 2-3 noyabrlari, deyiladi, vaholanki to’g’risi -1869 yilning 2-3 oktyabrlari.
«Risolai tarix» tarjimasida ham bir necha noaniqliklarga yo’l qo’yilgan. Bu asl nusxa bilan taqqrslanganda ko’zga tashlanadi. Masalan, asl nusxadagi: «May agar suvori shavam, rost boloi Moskov meravam» jumlasi «Men gar ularga qarshi yurar bo’lsam, to’g’ri Moskvaga yuraman» deb o’girilganki, bu haqiqatga to’gri kelmaydi. Uni «Otga o’tirsam bo’ldi, to’g’ri Moskvaga etib boraman» deb o’girilsa to’g’ri bo’lur edi.
YAna, «Sayohatnoma» ning asl nusxasidagi «CHun fuqaroi Samarqand in guna bedodiro az Her Ali didand, baxamiyoti din tarafi musulmonan va talabai ilm shuda, zan va mard ba askariya doxilin, Samarqand dar aftodand, ki chuyxoi xun dar kuchaxo ravon shud... jumlasi «SHerali zulmidan to’ygan Samarqand xalqi etib kelgan mullolar va Madrasa talabalari bilan qo’shilib shahar garnizoni bilan jangga kirdi, ariq to’lib qon oqdi». Bunday tarjima muallif fikrini to’liq ifodalamaydi. Buni quyidagicha tarjima qilish to’g’ri bo’lardi: «SHer Alining haddan tashqari zulmidan to’ygan Samarqand xalqi ruhoniylar vakillari bilan birgalikda-musulmon va Madrasa talabalariga yordamga ko’tarildi. Ayollar va erkaklar Samarqandda o’rvashgan ko’shin bilan jangga kirishdi. Oqibatda ko’chalardan qon ariq bo’lib oqdi».
«Buxorodan Peterburgga sayohat» ba`zi kamchiliklardan xoli bo’lmasa-da, bu tarjima qimmatini pasaytirmaydi. U sovet olimlarining Ahmad Donish asarlarini katta hajmda rus tiliga tar­jima qilish bo’yicha qo’ygan dastlabki ulkan qadamidir.
Urta Osiyoning ma`rifatchilari A. Donish, Furqat, Muqimiy, SHoxin, Asiriy, Hamza va boshqalar ma`rifat va demokratik yo’nalishdagi g’oyalarni, Muhammad Olim, Abdumajid SHavqiy, Hoji Sobir Samarqandiy turli tabaqalarning sinfiy tinch-totuvligini himoya qildilar. Masalan, Samarqand muftiysi Abdulmajid SHavqiy o’z asarlarida Buxoro amirlari, Oq podsho va mahalliy hukumat amaldorlarini adolatli, xalqning himoyachisi deb maqtaydi. Samarqandlik shoir Hoji Sobir Samarqandiy diniy-mistik ruhdagi qarashlarni targ’ib etib, xudoga ishonish, dunyoviy rohatlardan voz kechish, din talabi va shariat qonunlariga qat`iy rioya etishga chaqiradi.
Fahmiy, Abdulkarim Sipondiy, Nasriddii Hodiy, Vasliy, Habibiy, YAkdiliy va boshqa shoirlar klassik adabiyotning eng yaxshi an`analarini davom ettiradilar. Ularning asarlarida sevgi-muhabbat bilan bir qatorda ijtimoiy g’oyalar, adolatsiz tuzumdan norozilik xam o’z ifodasini topgan.
O’rta Osiyo tsivilizatsiyaning qadimiy markazlaridan biridir. U asrlar davomida shakllangan yuksak madaniy an`analarga ega edi va jahonga ko’plab yirik olim va shoirlar etishtirib berdi. O’rta Osiyoda yashab ijod qilgan Xorazmiy, Forobil, Ibn Sino, Beruniy, Navoiy, Donish, Furqat, Muqimiy va boshqa ko’plab ulug’ zotlarning ilmiy yutuqlari va ilg’or g’oyalari jahon tsivilizatsiyasi taraqqiyotiga ulkan hissa bo’lib qo’shildi. Ilg’or burjua sharqshunos-orientalistlari ham O’rta Osiyo xalqlari boy merosini o’rganishga sezilarli hissa qo’shdilar. Biroq, ular qarashlarining va yondoshishlarinnng cheklanganligi oqibatida ko’gshncha SHarq xalq­lari, shu jumladan, Uzbekiston olimlarining ilg’or g’oyalari buzib ko’rsatildi, soxtalashtirildi. Ko’pgina burjua olimlari bizda ilmiy tafakkur taraqqiyoti bo’lish mumkinligini, umuman xalqlarimizning nazariy-mantiqiy fikrlay olishi mumkinligini rad etishardi. SHunda noilojlikdan Beruniy, Ibn Sino, Forobiy, Xorazmiy va boshqalarni qadimgi yunon falsafasining oddiy sharhlovchilari deb atashardi. Masalan, Gollandiya kompartiyasi asoschilaridan biri, olim va jamoat arbobi A. Pannekuk «Astro­nomiya tarixi» (rus tilida 1966 yil chiqqan) kitobini ezdi. U bu kitobida ta`kidlaydiki, o’z nazariy qarashlarida musulmon olim­lari eng qadimgi donishmandlardan xam o’zib keta olmaydilar. Keyin, u buyuk uzbek olimlari Xorazmiy, Ulug’bek va Farg’oniyning «arab astronomiyasi» ning ilg’or olimlari deb ko’rsatadi.
SHarqning ayrim burjua olimlari o’z millatchilik nuqtai nazarlaridan kelib chiqqan holda, O’rta Osiyo madaniyatining o’ziga xosligini rad etadi va uning yutuqlarini u yoki bu xorijiy SHarq xalqlariga buradi, uni arab, eron yoki hind madaniyatining bir qismi deb ataydi. Bundan tashqari, keiiigi yillarda xorijiy SHarq mamlakatlarida Osiyoni markazlashtiruvchi g’oya targibotchilari paydo bo’lishdi. Ular jahon madaniyati tarixini buzib, g’arb xalqlarining unga qo’shgan hissasi, sotsialistik g’oyalarni yuzaga keltirishdagi xizmatlarini rad etadilar. Bunday fikr xam zararli va biryoqlamadir.
O’rta Osiyo xalqlari ma`naviy merosi tarixini haqqoniy ilmiy o’rganish har qanday erishilgan hamma madaniy yutuqlarni Evropaga yoki faqat Osiyoga yo’yuvchi millatchilikka o’xshash qarashlardan voz kechishni talab qiladi.
Xalqimiz Beruniy, Forobiy, Ibn Sino, Ulug’bek, Navoiy va boshqa O’rta Osiyo olimu shoirlarinipg ilmiy ijodiy merosini qadrlab saqlamoqda. Xalqimizning taraqqiyparvar farzandlari og’ir zamonlarda ruhoniylar qattiq ta`qiqlab qo’ygan davrlarda ham bu ulug’ merosni o’rgandilar, sharhlar yozdilar. Xususan, biz tomonimizdan topilgan Muhammad Qosim bin Abu Qosimi Buxoriy qalamiga mansub «Abdurahmon Jomiy asarlari uchun lug’at» i (1199 hijriy yilida yozilgan) juda qimmatlidir. Bu muallif ham ilgari noma`lum bo’lib, adabiyotimizda tilga olinmaydi. Albatta, Muhammad Qosimning bu qiziqishlari moddiy jihatlar bilan bog’liq bo’lmagan, albatta, u Jomiyning ijodi bilan keng o’quvchilar ommasi tanishishini istagan, ularga asarlarni tushunishni engill ashtirgan.
YAna shuni ham ta`kidlash lozimki, ko’pgina olimlar orasida XVIII-XIX asrlarda aniq fanlar, jumladan, matematika va ast­ronomiya fanida turg’unlik bo’ldi, degan fikr yuradi. Ular buni Uzbekiston va Tojikiston FA larida saqlanayotgan qo’lyozmalar orasida bironta ham matematika va astronomiyaga oid asar yo’qligi bilan dalillaydilar. Biroq biz topgan, 1223 hijriy yilida Muhammad Hakim Munajjim bin Mulla Zoir Muhammad yozgan «Qozizoda Rumiyning falakiyotga doir risolasiga muqobil sharh­lar» kitobi bu fikrlarni rad qiladi.
X asr va XX asr boshlarida Uzbekistonda ma`naviy madaniyat murakkab sharoitlarda taraqdiy etdi. Masalan, Samarqandlik jadid Sayd Azimizoda «Oq podshoga dush», Mullo Abduholiq «Olloh dargohiga podshoh uchun duo» she`rlarida, Mahmudxo’ja Behbudiy esa o’z maqolalarida mahalliy boylarni xalq. manfaatlari uchun g’amxo’rlik kilishga chaqirdilar. Mahmudxo’ja Behbudiy podsho hukumati ruxsati bilan 1913 yil oxiri va 1914 yil boshidan boshlab Samarkand shahridagi «Tovarishestvo Bazarova i Sliyakova» bosmaxonasida uzbek va tojik tillarida «Oyna» jurnali va «Samarkand» ro’znomasini chiqara boshladi. Bu nashrlar sahifalarida jadidlar xalq manfaatlarini himoya qilib, maorifni zamon talabiga muvofiq rivojlantirish va mahalliy burjuaziyani rivojlanib kelayotgan san`at va savdo talablariga mos holda tarbiyalash uchun kurashdilar.
XIX asrning ikkinchi yarmida yashab, ijod qilgan O’rta Osiyo ta-raqqiyparvar shoirlari klassik adabiyot an`analariga tayanishgan bo’lsa,XXasr boshida yashagan shoir va o’qituvchilar- Mir Akrom Fikriy, Abdujalil Pisandiy, Naqibxon To’g’ril, Ibrohim Jur`at, Saidahmad Vasliy va boshqalar klassik adabiyot an`analarini davom ettirish bilan birga o’z asarlarida zamonaviy g’oyalarni aks ettirdilar,
Bu davrda rus adabiyotining namunalari tojik va uzbek tillariga o’girildi. Masalan, Samarqanddagi yangi uslub maktabi asoschisi Abduqodir SHakuriy (1875-1943) «Jome`-ul hikoyat» (1901 i.) asarini yaratdi va nashr etdi. Bu asar maktab qo’llanmasi bo’lib xizmat qildi. Unga tojik tiliga o’girilgan I. A. Krilov masallari va L. N. Tolstoy hikoyalari kiritilgan edi. A. SHaku­riy tuzgan yangi uslub maktabi tezda shuhrat Qozondi. 1909 yili u bilan tanishish uchun Samarqandga bo’lg’usi shoir va dramaturg, o’qituvchi va jamoat arbobi Hamza Hakimzoda Niyoziy keldi. Bu uchrashuv kelgusida ularni do’stlashtirdi. SHuningdek, S.Ayniy ham SHakuriyning qalin do’sti edi. SHakuriyning yordamida S. Ay­niy 1914 yili yangi uslub maktabi talabalari uchun tojik tilida darslik chop ettirdi.
YAna bir taraqqiyparvar shoir va muallim Saidahmad Ajziy
(1864-1927 y.) edi. Uo’zining «Ibrat ko’zgusi» (1912 y.), «Ruhlar
majlisi» (1912 y.), «Bilim ko’zlari» (1914 i.), «Hikmat xazina-
lari» (1915 y.) kabi asarlarida chin musulmon bo’lib qolgani hol­
da ba`zi ruhoniylar, boylarning munofiqligi va pastkashligini
fosh etadi. U fan, texnika targ’ibotchisi, rus tili, madaniyatining
tarqatuvchisi sifatida maydonga chiqadi, diniy maktablardagi es-­
ki o’qitish usullarini tanqid qiladi, bu maktab domlalari bo’lgan
ba`zi ruhoniylarning savodsizligi, befahm va pastkashligini
fosh etadi.
SHuningdek, qori Muhammad Rahim Tojievning (1874-1948, taxallusi «Tikon»); Hoji Muin SHukurullo, SHokir Muxtor (1890-1920, taxallusi «Ishchi») va Mullo Abdullo Fayzievlarning (1927 yilda vafot etgan), adabiy va ijtimoiy faoliyati ham diqqatga sazovordir.
Bu ziyolilar adabiy-pedagogik va ijodiy jihatdan Oktyabr’ inqilobidan so’ng shakllandilar. Ular ilgarigi asarlarida qoloklik va adolatsizliklarga qarshi kurashdilar, xalq manfaatlarini himoya qildilar. Masalan, qori Muhammad Rahim o’zining «Tikon», «Mayna» kabi she`rlarida eski turmush, urf-odatlar tarafdorlarini kulgu tig’iga olib, xalqni fan-madaniyatni egallashga chaqiradi.
Muallim va jamoat arbobi SHokir Muxtor 1910-1918 yillarda matbuot sahifalarida uzbek tilida yozilgan turli ilmiy-ommabop maqolalari bilan qatnashdi. U 1918 yili chop etilgan «Sotsializm nima?» makolasida ilmiy asosda sotsializmning asosiy mazmunini ochib bergan.
1894 yili 84 kishi ishlovchi katta bosmaxonaning qurilishi badiiy va ilmiy adabiyotning nafaqat rus, balki uzbek va tojik tillarida ham keng tarqalishiga ta`sir ko’rsatdi. Xususan, 1904 yili Samarqandda litografik usulda tojik tilidagi «Rahbarnoma dar borai chechak», 1908 yili uzbek tilida Qo’qonboy Abduholiqzoda tarjima qilgan «Asar tarjimasining baenoti» asarlari chop etildi. SHuningdek, 1905 yilda «Pilla qurtining parvarishi» qo’llanmasi, 1913 yilda Ismatullo Rahmatullaevning «Rahbari maktab» alifbesi nashr etildi. Tarjimon Kond­ratenko forschadan A. Fitratning «Sayyohi hindi» asarini ruschaga o’girdi. Turkiston Buxoro, Xivaning xaritalari uzbek tilida chop etildi. 1908-1916 yillarda uzbek tilida samarqandlik o’qituvchi Hoji Muin SHukrullaevning «Rahnamoi savod» alif­besi, «To’y» p’ssasi, “YAngi maktab va eski maktab”, «Mazluma xotin» asarlari nashr etildi.
1917 yil Fevral’ inqilobigacha Samarqandda 49 tomdagi kitob, hikoya, p’esa, she`r to’plamlari chop etildi. Ulardan 19 tasi uzbek, 23 tasi tojik, 1 tasi rus va 6 tasi Rossiya tillarida nashr etilgan edi. Bu milliy ziyolilarning qadimiy uzbek xalqi madaniy merosini o’rganish bo’yicha dastlabki ishlaridir.
O’rta Osiyoning juda boy tabiati azaldan rus tadqiqotchilari, olimlari va tabiat ixlosmandlarini o’ziga jalb etib kelgan. K. F. Butenev boshchiligidagi rasmiy rus ekspeditsiyasi (1841 - 1842 y.) tarixda alohida o’rin egallaydi.
1841 yilning ko’klamida Peterburgdan Buxoroga qarab geolo­gik zkepedipiya yulga tushdi. Uning tarkibiga mayor K. Butenev (rahbar), tog’ muhandisi M. Bogoslovskiy, sharqshunos N. Xanikov, topograflar YAkovlev, Plotnikov, CHalpanov, Petrovlar kirgan. SHunchaki hamroh sifatida ular bilan yo’lga chiqqan A. Lemen o’z kundalkk va xatlarida bu sayohat tafsilotlarini mufassal bayon qiladi.
Ekspeditsiya Peterburgdan Buxorogacha to’rt oy yo’l yurib, av­gust oxirlarida manzilga etib keladi. ekspeditsiya qatnashchilari uchun maxsus qoidanoma tuzilgan bo’lib, ular geologik qidiruvlar bilan bir qatorda meteorologiya, zoologiya va botanika sohasida xam kuzatuvlar olib borishlari lozim edi.
Ekspeditsiya qatnashchilari Buxoroda bir necha kun bo’lgach, Samarqandga kelishdi. SHaharni, uning tarixiy yodgorliklarini tomosha qilishdi. Bogoslovskiy geologik qidiruv olib borayotib shahar chetida, Zarafshon daryosi yoqasida oltin borligini aniqladi.
Sayyohlar Panjikent nohiyasida va Urmitan qo’rg’onida o’simliklarning yangi turlarini topishdi, tog’ jinslaridan qimmatli kollektsiyalar to’plashdi.
Ekspeditsiya a`zolari Iskandarko’lni va Ko’likalonni tekshirib, Samarqandga qaytib kelishdi. 1842 yilning bahorida esa ekspeditsiya Peterburgga jo’nab ketdi.
Bu ekspeditsiya materiallari asosida rus sharqshunosi N. V. Xanikov 1843 yili «Buxoro xonligi tavsifi» asarini ezdi. O’rta Osiyoniig ruslar tomonidan bosib olinishidan oldin yozilgan bu asarda Buxoro xonligining iktisodiy-ijtimoiy hayoti, tarixi va tabiati yoritilgan edi. Uning asaridan XIX asrning birinchi yarmidagi Samarqand to’g’risida mufassal ma`lumotlarni topish mumkin. ekspeditsiyaning boshqa qatnashchisi F. Bogoslov­skiy Zarafshon vohasining geologik tuzilishini o’rganib, uning tabiiy boyliklarini bayon etadi. ekspeditsiyaning norasmiy qat­nashchisi, botanik A. Leman esa o’lkaning o’simliklar va hayvonot olami to’g’risida qimmatli materiallar to’pladi. Samarkand va Buxoroning qadimiy obidalariga oid bir qancha suratlar uning qalamiga mansub. Ular hozir xam o’lkaning qadimiy me`morchilik yodgorliklariga bag’ishlab XIX asrning 50-yillarida chizilgan noyob suratlar hisoblanadi. I. Mushketovning guvohlik berishicha, natijalariga ko’ra, o’zidan oldingi barcha ekspeditsiyalardan us-tun bo’lgan bu ekspeditsiya rus sharqshunosligi taraqqiyotiga katta ta`sir ko’rsatdi.
O’rta Osiyo tabiati, tarixi, xalqlari madaniyatining o’rganilmaganligi rus fanining ilg’or vakillarining diqqatini tortardi.
O’rta Osiyo chor Rossiyasi tomonidan bosib olingach, rus olimlari o’lkaning tabiati, turmushi, tarixi va moddiy boyliklarini keng va sistemali o’rganib, olingan ma`lumotlarni umumlashtira boshladilar.
Ulkada ilmiy faoliyat olib borish niyatida, o’qituvchi, vrach, agronom va boshqa ishlarga jon deb rozi bo’layotgan yosh boshlovchi olimlar ko’p edi. Peterburg va Moskva oliy o’quv yurtlarining bitiruvchilari chet o’lkaga o’z xohishlari bilan kelishar va O’rta Osiyoni o’rganish bo’yicha ilmiy ekspeditsiyalarning tashkilotchilariga aylanishardi. Masalan, 1868-1870 yillarda A. P. Fedchenko va O. A. Fedchenko lar ko’pgina qimmatli ilmiy manbalar to’pladilar.
1867 yili, Moskva dorilfununi fizika-matematika kullietini tugatgach. er-xotin Fedechenkolar tabiatsevarlarning birinchi Butunrossiya s`ezdida qatnashish uchun Peterburgga keladilar. SHu erda ular aniq fanlar tadqiqotchilari jamiyati prezidenti pro­fessor G. E. SHgurovskiy bilan tanishadilar. Professor Fedchenkolarga O’rta Osiyo tabiati bilan qattiq shug’ullanishni taklif etdi. Puxta tayyorgarlikdan so’ng uzoq yo’l yurgan tadqiqotchilar 1869 yilning 3 yanvarida Samarqand shahriga etib keladilar. A. P. Fedchenko ishni O’rta Osiyo iqlimini kuzatishdan boshladi. U xam O’rta Osiyoning iqlim sharoiti o’ziga xos ekanini ta`kidlagan edi. Uning 1869 yilning 31 yanvaridan 4 fevraligacha olib borgan kuzatishlari bu erning iqlimi Norvegiya poytaxti Oslo iqlimiga, 10-14 fevrallar orasidagi kuzatishlari Rim iqlimiga o’xshashini ko’rsatdi.
Zarafshon vohasini zoologik jihatdan o’rganishda ham A. P. Fedchenkoning xizmati katta. U qisqa muddatlarda 8 mingdan oshiq hasharot, qush va hayvon turlari yig’ib, kollektsiya qildi. Olimning rafiqasi Ol’ga Aleksandrovna esa Zarafshon vodiysi o’simliklar olami to’g’risida katta materiallar, gerbariylar to’pladi. U tabiat, mahalliy xalq turmushi va mehnat qurollari haqida lavhalar ezdi.
Ekspeditsiya davomida Fedchenko oilasi mahalliy xalqqa kat­ta hurmat bilan munosabatda bo’ladi. Uz navbatida aholi ham ularga iliq munosabatda bo’lgan. Fedchenkolar oilasini shaharning turli joylarida, Zarafshon vodiysi qishloqlarida aholiga tibbiy yordam ko’rsatayotganda yoki ular bilan gurunglashib o’tirganini uchratish mumkin edi. 1869 yilning bahorida Fedchen­ko Zarafshon daryosining boshlanish qismini o’rganish uchun ekspe­ditsiya uyushtirdi. U daryoning boshlanishidagi abadiy muzlikni ochgan birinchi kishi hisoblanadi. qeyinchalik bu muzlik Fedchen­ko nomi bilan atala boshladi.
Ular Zarafshon vodiysi xaritasini tuzdilar, o’simlik va hayvonot olami, iqlimi, tabiiy geografiyasi to’g’risida qimmatli ma`lumotlar to’pladilar.
Zarafshon vohasi, shahar va qo’rg’onlari tarixini o’rganish bo’yicha Zarafshon okrugi zakot boshqarmasi boshlig’i A. P. Xoroshkin to’plagan materiallar ham diqqatga sazovor. U aholining ijtimoiy tarkibini aniqlashga, vohaning Urgut nohiyasi tavsifini berishga uringan.
Hozirgacha ham V. V. Radlov, Bikov, A. Grebenkin, L. N. Sobolev, A. Kun va boshqalarning O’rta Osiyo tarixi, jo’g’rofiyasi, gidrogeologiya, meteorologiya va etnografiyasiga bag’ishlangan asarlari o’z ilmiy ahamiyatini yo’qotgani yo’q.
Rossiya harbiy sanoat doiralarini eng avvalo, Zarafshon vodiysi foydali qazilmalari va tabiiy boyliklari qiziqtirardi. SHu boisdan vohaning tog’li rayonlarini Zarafshon okrugiga qo’shib olishda tog’, o’rmon va boshqa tabiiy boyliklardan foydalanish imkoniyatlari nazarda tutilib, kapitan Grebenkin tomonidan tekshiruv, tadqiqotlar o’tkazilgan ,va «Zarafshon daryosi yuqori qismlari haqida ma`dumotlar» tuzilgan edi.
Bu harbiy-ilmiy ekspeditsiyaning eng faol ishtirokchisi D. L. Ivanov edi. U keyinchalik XIX asrning ikkinchi yarmida Turkistonda taraqqiyparvarlik rolini o’ynagan «Xomutovto’garagi» tashkilotchilaridan biriga aylandi.
Zarafshon muzliklari to’grisidagi lavhalar uning dastlabki asarlari hisoblanadi. SHundan so’ng u Samarkand obidalari to’g’risida suratli maqolalar e`lon qiladi. Uning «Proxorovich» taxallusi bilan e`lon qilingan maqolalarida Samarqandning birinchi sahna artisti Qurbonxon to’g’risida xabar beriladi.
1868-1870 yillarda Knyaz’ Urusov Rossiya bosqiniga qadar Zarafshon vohasida jun etishtirishning ahvolini mufassal o’rganib chiqdi. Urusov, nafaqat okrugdagi jun ishlab chiqarish tarmoqlarini o’rgandi, balki Turkistonda chorvachilikni, ayniqsa, uning ipak junli qo’ychilik tarmog’ini yanada rivojlantirish yo’llarini izladi. Uning tadqiqotlari natijalari «Zarafshon okrugida jun etishgirish to’g’risida yozuvlar»da aks etgan.
Keyinroq, 1870 yilda harbiy injener-kapitan Bogolevskiy Zarafshon daryosiga ko’priklar qurish imkoniyatlarini ko’rib chiqdi. Okrug muhandislik ishlari mudiri bo’lgan bu harbiy in­jener o’sha yiliyoq tog’ ishlari bo’yicha maxsus topshiriqlar amaldori Tatarinovga Zarafshon daryosiga ko’prik qurishga mos joy topish uchun asbob va burg’ulash ishlari bilan tanish bir nafar ishchi yuborishini so’rab murojaat qiladi. Bu haqda Turkiston harbiy okrugi muhandislari boshlig’i vazifasini bajaruvchiga xabar bergach (deystvitel’no’y statskiy sovetnik), Tatarinov bahorgacha burg’ulash ishlariga ehtiyoj yo’qligi tufayli Bogolevskiyga uskunalardan tashqari, tog’ ishchisi va geologiya, minera­logiya va tog’ ishlari bilan tanish tog ustavshigini xam jo’natish imkoniyati borligini tushuntirdi.
Albatta, Tatarinovni aholi uchun zarur bo’lgan ko’priklar qurilishi emas, o’zi ta`kidlaganidek, Zarafshon vodiysi qazilma boyliklari qiziqtirardi. Zarafshon okrugi boshlig’iga yuborgan shaxsiy xatida u shunday deb yozgandi:
«...Men shuningdek uddaburon kishini ham yuborishga qaror qildim. U imkoni boricha Samarkand atrofining geologik tuzilishini o’rganish va ko’prik qurish uchun qurilish materiallari izlash bilan birga boshqa foydali qazilmalar joyini ko’rsatishi lozim... agar toshko’mir koni chiqishiga umid tug’ilsa, uni amalga oshirish uchun uzim boraman yoki muhandis yuboraman».
Rossiyaning O’rta Osiyoni bosib olgan dastlabki davridanoq, chor hukumati Amir Temurning kutubxonasini izlashga katta e`tibor berdi. Turkiston viloyatining harbiy gubernatori o’z raportida (1866 yil 17 yanvar’) shoshilinch choralar ko’rgani, xususan, Buxoroga Samarqand orqali qatnovchi toshkentlik savdogar boylarga, ehtimol Samarqandning qaeridadir yashirin yotgan Temur kutubxonasini qidirish bo’yicha ko’rsatma berganini xabar qiladi.Keyinroq, 1868 yildan boshlab, mashhur rus orientalisti
A. L. Kun turli vaqf hujjatlari yig’a boshlaydi. U o’zi yiqqan
150 dan ko’proq qimmatli hujjatlarni rus tiliga o’girdi va umumlashtira boshladi. 1870 yili general-gubernator fon Kaufmanning topshirig’iga ko’ra A. L. Kun O’rta Osiyo tarixida birinchi bo’lib Zarafshon vodiysida qazish ishlarini olib borib,qadimiy obidalarning qoldiqlari, tangalar va boshqa ashyolarni to’pladi. Arxiv materiallarining guvohlik berishicha,A.L.Kun ko’plab qadimiy topilchalar to’plagan. Bular 1871 yilning may oyida Samarqanddan Toshkentga, so’ng u erdan Rossiyaga jo’natilgan. A. L. Kunning bu topilmalari Peterburgda ermitajda ko’rgazmaga qo’yilishi lozim edi.
SHuni ham aytish lozimki, A. L. Kun qazish va arxeologik materiallarni o’rganish ishlariga mahalliy aholining bilimdon vakillarini ham jalb etgan. Masalan, Mirzo Mulla Abdurahmon ibn Muhammad Latif (tarixiy adabiyotda Mirzo Samarqandiy nomi bilan mashhur), Muxtojir Samarqandiy shular jumlasidan. Samarqandlik Mirzo Mullo Abdurahmon A. Kun­ning (1840-1888 y.) yaqin do’sti va tarjimoni edi. Mirzo Sa­marqandiy A. Kunning 1870 yilgi Iskandarko’lga ekspeditsiyasida hamrohlik qilgan edi. U safar taassurotlari asosida «Ro’znomai safari Iskandarko’l» («Iskandarko’l safari kundaligi») ni ezdi. Unda Zarafshon daryosi yuqorisidagi Panjikentdan to Paldaragacha, YAgnobdan Iskandarko’lgacha bo’lgan barcha aholi maskanlarining tavsifi berilgan, «Kundalik»da mazkur joy-larning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli, xalq turmushi, tili va an`analari to’g’risida muhim ma`lumotlar va ba`zi arxeologii faktlar bor. «Kundalik» ning asosiy qiymati shundaki, unda u yoki bu ma`lumotning qaerdan olingani va qachon yozilgani ko’rsatilgan. Mirzo Samarqandiy «Kundalik» ni 1870 yil 30 aprelida Panjikent shahri yaqinidagi Ro’dak qishlog’idan boshlab, 1870 yilning 29 iyunida Samarqandda tugatgan.
«Kundalik» ning kirish qismida asarning maqsadi bayon qilingan va u 1870 yilning 1 iyunida Samarqand shahrida yozilgani aytilgan. «Ilova» da esa boy ashyoviy materiallar, xususan, masjid va boshqa binolar devoridagi bitiklardan ko’chirmalar, qabrtosh ezuvlari va yo’l ko’rsatkichlaridan, ekspeditsiya yo’lida uchragan boshqa turli yozuvlardan ko’chirmalar, Falg’ar va Matchoh rayonlaridagi aholi orasida to’plangan lapar va qo’shiqlar keltirilgan.
«Kundalik» ning muallif qo’lyozmasi A. Kun tomonidan qisman rus tiliga o’girilgan. Mirzo Samarqandiyning bizgacha etib kelgan ikkinchi asari 1872 yili yozylgan. «Moskva ekspeditsiyasi kundaligi» (Ro’znomai safari Maskob) asaridir. Asar Mirzo Samarqandiy va A. Kunning «Tabiatsevarlar jamiyati» taklifi bilan Rossiya Politexnika instituti Pyotr I tug’ilgan kunning 200 yilligiga bagishlab uyushtirgan ko’rgazmada qatnashish uchun Moskvaga sayohati natijasida yuzaga keldi. «Kundalik» da Rossiyaning madaniyat va xalq xo’jaligidagi yutuqlari mufassal yori-tilgan. Ayniqsa, ko’rgazmaning Turkiston bo’limi ishi keng yoritilgan. Bu bo’lim shunisi bilan jozibali ediki, u SHerdor madrasasini eslatuvchi ayvon - pavil’onda joylashgan edi.
Olim va tarjimon Mirzo Mullo Abdurahmon Samarqandiy­ning bizgacha etib kelgan qo’lyozma asarlari O’rta Osiyo xalqlarining tarixi, tili, etnografiyasi va arxeologiyasi bo’yicha qimmatli manba hisoblanadi. A. L. Kun tadqiqotlarining eng muhim natijasi shuki, 1871 - 1872 yillarda, Turkiston o’lkasining arxeologik al’bomini tuzish maqsadida Samarqand obidalari suratga olindi.
1870 yilda Perm’ boylari - aka-uka Kamenskiyning ishonchli vakili Semyon Lyaxtin Zarafshon vohasidan 109 pud, 0,5 funt xar xil arxeologik va ko’plab qadimiy SHarq qo’lyozmalari to’plab, Peterburgdagi mperatorlik arxeologiya jamiyati va jamoat kutubxonasiga va Moskvadagi aniq fanlar ishqibozlari jamiyatiga topshirdi.
Biroq, shunaqa savobli ishlar bilan bir qatorda, Zarafshonda xam butun o’lkada bo’lgani kabi, rus amaldor, ofitser va savdogarlari o’rtasida qadimiy noyob narsalarga bo’lgan g’arazli qiziqish kuchaydi. Ular har xil yo’l va usullar bilan qadi­miy narsalarni qo’lga kiritishga urindilar, maqsadlari keyin ularni qimmatga sotib boyish edi. Masalan, A. Kun general Abramovga yuborgan maktublaridan birida mahalliy millat va-killaridan uch kishi uning iltnmosiga ko’ra, Buxorodan qidimiy oltin va boshqa metallardan zarb qilingan tangalar olib kelgani, biroq, bir xil narx taklif qilinganiga qaramay, ular tangalarni A. Kunga emas, keyin qimmatiga sotish umidida bo’lgan Samarqand bo’limi boshlig’i podpolkovnik Serovga sotishganini yozadi va Abramovdan chor amaldorlarining qadimiy yodgorliklar bilan chayqovchilik qilishining oldini olish bo’yicha choralar ko’rishini so’raydi. Abramov javobida A. Kun bu masalada haq ekanini tan olsa-da, bu ishga aralashishdan qat`iy bosh tortadi va chor amaldorlarining xususiy mulkiga tegib bo’lmasligini ta`-
kidlaydi.
General Abramovnnng yodgorliklarni talashga sukutli roziligi rus amaldorlarini yanada «yirik» ishlarga ruhlantirdi va ularning ba`zilari arxeologik topilma nimaligi xususida tasavvurga ega bo’lmagani holda Samarqanddagi Afrosiyobni qazib,talashga tushdi. Bu talonchilikni cheklash maqsadida Turkistondagi CHor xukumati1871 yil 3 martda 942- sonli maxsus hujjat chiqarishga majbur bo’ldi. Unga ko’ra, shaxsan Kaufmanning ruxatisiz hech qanaqa qazish ishlarini amalga oshirish mumkin emas edi. Biroq, bu ko’rsatma kam samara berdi va chor hukumati keyinroq, 1879, 1882, 1892 yillarda xam shunga o’xshash qarorlar qabul qildi.
Rus jo’g’rofiya jamiyati topshirig’iga ko’ra, 1874 yilning yozida N. P. Barbot de Marni Zarafshon vohasida geologik kuzatishlar olib bordi. Uning natijalari umumlashtirilmagan, qo’lyozma holda bayon qilingan, xolos.
G. D. Romanovskiy va I. V. Mushketovlarning 1874 yilda o’tkazgan foydali qazilmalarni qidirish ishlari katta ilmiy ahamiyatga ega. Ularning tadqiqotlari natijalari 1878 yilda e`lon qilindi. 1886 yilda esa bu materiallar I. V. Mushketovning «Turkiston» asarida ilmiy jihatdan umumlashtirildi.
1875 yili Afg’oniston - Buxoro chegarasida yuzaga kelayotgan voqealar munosabati bilan Kaufman buyrug’iga ko’ra harbiy topografik xarakterdagi ekspeditsiya uyushtirildi. U ikki oy davomida Hisor va Ko’lob rayonlarida bo’ldi. ekspeditsiya a`zolari, Turkiston o’lkasi statistika qo’mitasi raisi N. Maev (rahbar) podporuchik Vishnevskiy va astronom SHvarts Hisordagi muhim rayonlarida bo’ldilar, ulargacha bu joylarga bironta Ovrupo-likning oyogi etmagan edi. Ular Darvoza va Kunluz chegarasigacha etib borishdi. ekspeditsiya qaytishi bilan Vishnevskiy Hisor, Ko’lobning, Zarafshonning yuqori qismi hamda darali tog’ rayonlarining mufassal xaritasini chizdi va olimlarpi hali noma`lum ma`lumotlar bilan tanishtirdi. N. Maev ekspeditsiya o’tgan joylarning tarixiy, antropologik va topografik tafsilotini tuzdi, astronom SHvarts esa Hisor va Ko’lob rayonlarida 14 ta astronomik kuzatuv punktlarini belgiladi.
1878 yilda_aniq fanlar, antropologiya va etnografiya ishqibozlari Turkiston bo’liminnng „birinchi ilmiy ekspeditsiyasi” uyushtirildi. V. V. Bartol’dning aytishicha, bu bo’lim 1870 yilda ish boshlagan. ekspeditsiya tarkibida olimlar V. F. Oshanin (bo’lim kotibi, rahbar), G. E. Rodionov (topograf) va M. I. Ne­veskiy (botanik) bor edi. ekspeditsiyaniig vazifasi Qorategin va Amudaryo yuqori qismini tadqiq etish edi. 1878 yilning 25 iyulida ekspeditsiya Samarqanddan jo’nab ketdi va yo’l-yo’lakay Qorategin va Darvoza hududlarining bir qismini tekshirdi. So’ng Selsuv vodiysi yuqorisida ulkan tog’ muzligini topdi va bu muzlik yuqorida eslatganimizdek, olim A. P. Fedchenko nomiga qo’yildi. Bu muzlik - Zarafshon daryosi suv manbaidir, daryo-suvining oz-ko’p bo’lishi, vohaning suv bilan kanchalik ta`minlanishi shu muzlikning erishi hajmiga bog’liq.
M. Neveskiy ekspeditsiya mobaynida Samarkand tabiati, o’simliklar dunyosi haqida juda qimmatli ma`lumotlar to’pladi. Unikg 1894 yili e`lon qilingan asarida vohada o’suvchi 25 xil daraxt va butalar ro’yxati, mevali daraxt va butalarning payvadlangan (introduktsiyalangan) turlari nomi keltirilgan.
Rus olimi V. M. Oshaninning ikkinchi yirik sayohati 1879- 1905 yillarga to’g’ri keladi. Bu sayohat davomida asosan hasharotlar to’planib, entomologik tadqiqotlar o’tkazildi. 1884 yilning iyunida u Toshkent gimnaziyalaridan biri o’quvchilarining Za­rafshon vodiysiga ekskursiyasini uyushtirdi. Uning marshruti Toshkent,Mirzacho’l, Uratepa, Jizzax, Samarqand va Namangan orqali o’tgan edi. Olim va uning shogirdlarini dehkonlarning sug’orish-shoxobchalarini qurish va foydalanish san`ati, mahalliy aholining xo’jalik yuritish faoliyati, tabiiy sharoit va hayvonot olami qiziqtirardi.
Zarafshon vodiysi Oshaninda kuchli taassurot qoldirdi. U shunday deb yozadi: «Zarafshonning har ikki qirg’og’i bir-biri bilan tutashib ketgan qishloqlar va bog’-rog’lar bilan to’la, go’yo bu erlarda eni 25 chaqirim, uzunligi behad bo’lgan bitta shahar turganga o’xshaydi. Bu erlar tabiatan hosildor, nam ko’pligi tu <sup>f</sup>ayli qora ko’rinadigan lyossdan tarkib topgan. Zarafshon bu erlarni «xoritmaydi», o’zi bilan olib kelayotgan ko’plab mine­ral jinslarni bu erga berib, oziqlantiradi...»
V. F. Oshanin Samarqand to’g’risida chuqur hurmat bilan gapiradi. U Samarqand va uning atrofi qalin daraxtzorlar bilan qoplangani tufayli, issiq bu erda Toshkentdagidek kuchli sezilmasligini yozadi. Uni ayniqsa, Abramov xiyoboni (hozir Gor’­kiy nomida) va istirohat bog’i hayratga soladi. «Bog’ va xiyobonga,-deb yozadi Vasiliy Fedorovich,- nafaqat Toshkent, Peterburg ham havas qilsa arziydi». Olim, shuningdek, Samarqandda bog’-dorchilik va uzumchilik juda rivojlanganini yozadi.
V. F. Oshanin asarlaridan Zarafshon vohasida paxtachilik va ipakchilikni rivojlantirish bo’yicha bir qator foydali maslahat va tavsiyalarni topish mumkin.
1879 yil qurilajak temir yo’l yo’nalishini belgilash va Amu-
daryoda kemalar yurishi imkoniyatlarini aniqlash uchun o’tkazil-
gan kompleks ekspeditsiya xam ulkan ishlarni bajardi. Bu
ekspeditsiya tarkibiga graf Rostovtsev, injener Lyapunov, pro-
fessorlar Sorokin va Mushketov, musavvir va adib N. N. Kara-
zin, injener e. O. Sokolovskiy, musavvir Simakov, podpolkov­
nik N. Maev, Lunevich, Kregmeyr, doktor Valitskiy, zoolog
Pel’tsam va boshqalar kirdi. ekspeditsiya ikkn guruhda ikki yo’na-
lish bo’yicha ish olib bordi. 1879 yilning iyunida ekspeditsiyaniig
barcha a`zolari Samarqandda yig’iladilar. Bir guruh cho’l bilan
Qarshiga yo’l oladi va quruqlik yo’lini o’rganadi, ikkinchi guruh
Kitob, SHaar, Ertepa, Kaltanor orqali Darbandga boradi, deb
qaror qilinadi. Darbandda uchrashgach, guruhlar yana dasturga
muvofiq tadqiqotlarni alohida-alohida olib borishga kelisha-
dilar. Aholining turmush tarzini o’rganish N. N. Karazinga top-
shirildi. U ekspeditsiyaniig mufassal yo’l jurnalini to’ldirib
borishi lozim edi. Musavvir N. E. Simakov esa SHaarda bo’lgach,
Samarqandga qaytishi va uch hafta mobaynida tarixiy obidalar-
ni, asosan, Go’ri Amir, SHohn Zinda, Bibixonim yodgorliklarini
o’rganishi va nusxa ko’chirishi lozim edi. Bu ekspeditsiya yakuni
bo’yicha katta hajmda ma`lumotlar to’plandi va ular Turkiston
o’lkasini o’rganishda muhim ahamiyat kasb etdi.
Ulkaning rus olimlari tomonidan muntazam o’rganilishi 19- asrdan boshlandi. Samarqandda (1878 i.), Panjikent, Jizzaxda (1881 y.), Kattaqo’rg’onda (1901 y.), Krasnogvardeyskda (1909 i.) meteorologik stantsiyalar tashkil qilindi. Bu stantsiyalarning keng qamrovli ma`lumotlari esa keyinchalik O’rta Osiyoning iqlim xaritasini chizgan L. A. Molchanov tomonidan ishlab chiqildi.
1887 yildan boshlab Turkiston general-gubernatori va yana uch mahalliy viloyat harbiy gubernatorlari huzurida statistika qo’mitalari tuzildi. Ularning tarixiy rolini Samarkand vilo­yat statistika qo’mitasi misolida ko’rish mumkin. Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risidagi Nizomning 55- moddasi va Tur­kiston o’lkasi bo’yicha 1887 yil 29 avgust va 1 oktyabrdagi buyruqlarga ko’ra, Samarqand viloyat statistika qo’mitasi tuzil­di. U gubernya statistika qo’mitalari haqidagi Nizomga ko’ra ishlashi lozim edi. Statistika qo’mitasi huquqi, vazifalari, byudjeti va tarkibiga ko’ra davlat muassaaasi bo’lsa-da, u erda asosan chor hukumat apparatining quyi zvenosi va mahalliy faol o’lkashunoslar to’plangan edi. Samarqand qo’mitasiga o’z ma`muriy vazifasiga ko’ra uchta doimiy a`zo va maholliy amaldorlardan 29 nafar haqiqiy a`zo kirardi. Uning doimiy kotibi va bosh tashkilotchisi M. Virskiy edi. Graf K. Palen uni unvoni yuqoriroq kishi bilan almashtirishni taklif etgan. Uningcha, Vir­skiy o’z ma`lumoti va dunyoqarashiga ko’ra bu vazifaga, hukumat talabiga mos emas edi. Haqiqatda esa gap statistika qo’mitasining tuzilishida emas, balki ish uslubida edi. qo’mita kotibi M. Virskiy, mahalliy o’lkashunos olim V. L. Vyatkin, V. P. Nalivkin va boshqalar ko’proq fan va o’lkashunoslik bilan shug’ullana boshladilar. Birok, bu rasmiy hukumat vakillarining fikricha, statistika qo’mitasi vazifasiga kirmasdi. K.SHlenning fikricha, qo’mita asosan Samarqand viloyatidagi barcha tarmoqlar bo’yicha iqtisodiy va xo’jalik hayotiga oid ma`lumotlarni to’shlashi va shu asosda, harbiy gubernatorlar hisobotiga ilova sifatidagi hisobotlar statistika obzorlari tayyorlash bilan shug’ullanishi lozim edi.
To 1891 yilgacha, deyiladi K. Palenning taftish hisobotida, qo’mita bu vazifani yaxshi bajarib keldi. 1891 yildan keyin qo’mita faoliyati kup tomonlama kengaydi, nafaqat obzor uchun zarur bo’lgan, balki o’ta ilmiy materiallarni to’play boshladi, tarixchilik va ma`rifatchilik bilan shug’ullana boshladi. Bu Rossiya hukumati manfaatlariga zid edi. Xususan, 1907 yil boshlarida Samarqand viloyati statistika qo’mitasi kutubxonasida 2505 nomda 4877 nusxada kitob bor edi. Faqat 1906 yilda kutubxonaga 167 nomdagi 299 nusxada kitoblar keltirilgandi. 1908 yilda unda 2672 nomdagi 5168 nusxa kitob bor edi. Usha davrga nisbatan bu katta kutubxona edi.
V. L. Vyatkin ilmiy va ijtimoiy faoliyat bilan bir qatorda ba`zi nashrlarga muharrirlik ham qilgan. 1900-1907 yillarda u «Samarqand viloyati obzori» dan tashqari, S. A. Lagin ezgan «Ruscha-o’zbekcha lug’at» ning 1-, 2-, 3-nashrlariga muharrirlik qildi, Lug’atning 3-nashri 1907 yilda «Russkaya okraina» bosmaxonasida 3000 nusxada nashr etildi.
Viloyat stat. qo’mitasi boshqaruvchi a`zolari tashabbusi bilan 1908 yili Samarqandning eski shahar qismida maxsus kutubxona ochildi. U SHerdor madrasasi binosida joylashgan bo’lib, mudiri V. L. Vyatkin edi. Kutubxona asosan chorizm olimlariga, ba`zan musulmon aholiga xizmat ko’rsatardi. Kutubxona o’lkaning endi shakllanib kelayotgan demokrat ziyolilari - jadidlar to’planib, munozara qiladigan ma`rifat markazi edi.
YAna shuni alohida ta`kidlash lozimki, statistika qo’mitasi to’plagan barcha materiallar, 1908 yili taftish qilgan senator K. Palen aytganidek o’rtacha, taxminiy edi. Samarqand viloyati statistika qo’mitasi Rossiyaning boshqa guberniyalaridagi Er ishlari statistika qo’mitalariga o’xshagan idora edi. Uning ba`zi ma`lumotlari aniqligi va to’liqligi jihatidan g’arbiy Ovrupo statistikasidan a`loroq edi. Biroq, shuni ham aytish kerakki, bu ma`lumotlar hozirgi paytda tadqiqotchilar uchun juda qimmatli va hatto, Zarafshon vohasining 1887 yildan to Oktyabr’ to’ntarilishigacha bo’lgan davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy tarixini o’rganishning yagona manbai bo’lib qolmoqda.
Statistika qo’mitasi o’z faoliyatining dastlabki kunidan boshlaboq Samarqandning 20 yillik, ya`ni, Rossiyaning uni bosib olgan davri tarixini yozishga urindi. Bu vazifa qisman bajarilib, materiallar matbuotga tavsiya etildi. Biroq, tasodifanmi, ataylabmi, Samarqand shahri sobiq shtab boshlig’i (unga qo’lyozma tanishib chiqish uchun berilgandi) uni yo’qotib qo’ydi. Keyin, qo’­mita Samarqand tarixiy yodgorliklarini tasvirlab, shu asosda qisqacha lavha chop etishga qaror qildi.
Keyingi yillarda qo’mita ancha qimmatli ma`lumotlar to’pladi va o’z vaqtida ko’pgina atoqli sharqshunoslar ahamiyatini ta`kidlagan ilmiy statistika maqolalarini chop etdi. 1890 yili qo’mita «Samarqand viloyati statistikasi uchun materiallar to’plami» ni nashr etdi. Bu to’plamda ilk bor Zarafshon vohasig’ing 1887-1888 yillardagi ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini ko’rsatuvchi ba`zi raqamlar berilgan edi. «To’plam» dan, shuningdek, qishloq xo’jaligi, maorif, jo’g’rofiya va o’lka sug’orish tarmoqlari to’g’­risidagi o’lkashunoslik ruhidagi bir qator maqolalar ham o’rin olgandi. 1889-1912 yillarda qo’mita «Samarqand viloyati ob­zorlari» ning 23 to’plamini nashr qildi (Samarqand,1890- 1913 y.y.) Keyin «Samarqand viloyati ma`lumotnomasi», «Samarqand viloyati» manzillari-kalendarlari» ning 17-chiqarilishini e`lon qildi. Bundan tashqari, qo’mita M. Virskiy tuzgan «Tur­kestanskiy kommercheskiy adres-kalendar’ v 1898 g.» ni ham chop etdi.
Bu manzil-kalendarda Samarqand, Farg’ona, Sirdaryo viloyatlari va Buxoro xonligining savdo-sanoat firmalari to’g’risida juda qimmatli ma`lumotlar bor. Bundan tashqari, M. Virskiyning ba`zi asarlari Samarqand statistika qo’mitasi tashkil etilishidan oldin nashr qilingandi. Ularda Zarafshon vodiysi aholisining antropologiyasi (yuz tuzilishi), turmush tarzi, umuman etnografiyasi bo’yicha qiziqarli ma`lumotlar bor edi.
M. S. Andreev, M. Virskiy, I. M. Slutskiy, N. V. Pozdnya­kov, N. S. Likoshin, F. Pospelov, V. L. Vyatkin va boshkalarning tarixiy-iqtisodiy xarakterdagi va ba`zi aholi punktlarining madaniy turmush sharoitini yorituvchi turli matbuot organlari va to’plamdarda chop etilgan ilmiy ishlari diqqatga sazovordir.
Samarqand o’lkashunoslari M. Virskiy, I. P. Petrov, V. L. Vyatkin o’lkaning vaqf hujjatlarini o’rganish bo’yicha bir qator maqolalar e`lon qilishdi. YU. O. YAkubovskiy, N. A. Kir­pichnikov, F. Pospelovlarning asarlari esa Samarqand viloya­ti hunarmandchiligi tarixi va ahvoliga bag’ishlangan edi.
V. L. Vyatkinning (1859-1932 y.) inqilobgacha nashr etilgan ilmiy asarlari eng qimmatli manbalardir. V. L. Vyatkin o’z hayotini, kuch-g’ayrati va bilimini insonlarga bag’ishlagan yirik rus olimi edi. Uning arxeologik maktabi ham, ustozlari ham yo’q edi. U mustaqil o’qigan bilimdon, iqtidorli o’lkashunos edi. SHuning uchun ham arxeologik qazilmalarni u «fan o’rgatganday» emas, o’zicha olib borardi. V. V. Bartol’d aytganidek, u «Samar­kand obidalarining ajoyib bilimdoni» edi.
Vasiliy Lavrent’evich Vyatkin Samarqandga Toshkent o’qituvchilar seminariyasini tugatgach kelgan edi. Uzbek, fors, tojik kabi bir necha tillarni mukammal bilgan yosh olim shaharning tari­xi, noyob qo’lyozmalarini, vaqfnoma, xalq afsona va dostonlarini yig’ish va tarjima qilish bilan shug’ullandi. B ular unga hanuzgacha o’z qimmatini yo’qotmagan ilmiy asarlar yozish imkonini berdi.

U tarix, iqtisod, madaniyat, etnografiya bilan qiziqdi. Mir Abu Tohir xoja Samarqandiyning «Samariya» sini ruschaga tar­jima qildi. So’ng Imom Abdulfozil Muhammad bin Abdujalil bin Abdumalik bin Haydar as Samarqandiyning «qandiyoyi Xurd» (Kichik qandiya) asari qo’lyozmasining birinchi qismini tarjima qildi. Bu qo’lezma Samarqandning turli mozorlari bayonini va shahar tarixiga oid bir qator qimmatli ma`-lumotlaripi o’z ichiga olgan. Keyin u «Boburnoma» ning ancha qismini, Muhammad Solihning «Risola»sini, Samarqandning bunyod etilishi va tarixiga oid afsonalarni tarjima qilib,e`lon qildi.

V. L. Vyatkin Samarqand joylashuvini ham o’rgandi va «Sa­marqand viloyati tarixiy jo’g’rofiyasi materiallari» asarida o’z tadqiqotlarining natijalarini bayon etdi. Birok, yosh tadqiqotchiga oson bo’lmadi. CHor hukumati tarixiy obidalar taqdiriga befarq qarar edi. V. L. Vyatkinning ketma-ket noroziliklari tufayli, aytaylik, yodgorliklarni talash kamaygani, Ashratxana vayron bo’lishining, SHohi Zinda binosida naqshlarning olib qo’yilishining oldi olinishi kabi bir necha hollarning o’zigina bu olim to’g’risida ma`lum tasavvur beradi.

Samarqanddagi umri davomida V. Vyatkin Ulug’bek rasadxonasini qidirdi va 1908 yili rasadxona vayronalarini topdi.
Rasadxona sekstanti (Vyatkin tolgan) hanuzgacha ham o’rta asr fa-lakiyotshunoslari foydalangan eng qadimgi noyob asbob hisobanadi.
U me`moriy yodgorliklarni tiklash, Afrosiyobda katta qazish ishlarini boshlash, ulkan va boy kollektsiyalar to’plab, Samarqandni muzey shaharga aylantirishni orzu qilardi. V. A. Vyatkin orzu qilgan ishlar bugungi kunda ro’yobga chiqmoqda. Bevaqt o’lim olimning orzularini xam o’zi bilan olib ketdi. Minnatdor samarqandliklar olimni Registon devorlari poyiga dafn etishdi, keyinroq hokini Ulug’bek rasadxonasi yoniga ko’chirishdi. O’rta Osiyo, shu jumladan, Samarqandni tarixiy-arxeologik jihatdan o’rganishda sharqshunos olim, akademik V. V. Bartol’d (1869- 1930) etakchi o’rinni egallaydi. U O’rta Osiyo xalqlarining qadimgi va o’rta asrlar tarixini o’rganishning asoschisidir. 1893 yili Peterburg dorilfununi V. V. Bartol’dni qadimiy yozuv va yodgorliklarni joyida o’rganish uchun O’rta Osiyoga yo’lladi. U o’zining birinchi ma`ruzasini 1893 yilning 11 dekabrida aniq fanlar, Antropologiya va etnografiya ishqibozlari jamiyati- Turkiston bo’limining majlisida qildi. Uning ma`ruzasi Xitoy va O’rta Osiyoning Ettisoy orqali o’tuvchi aloqa yo’lini o’rganishga bagishlangan edi. Bartol’d Turkistonda Arxeologiya ishqibozlari to’garagi ochish goyasini ilgari surdi. 1895 yilning oktyabrida uning rahbarligi ostida to’garak nizomi tuzilib, tasdiqlandi. Bu to’garak chor hukumati tomonidan hech qanaqa mablag’ bilan ta`minlanmasdi. 107 mafar to’garak a`zolaridan 16 nafari uning tashkilotchilari bo’lib, ular orasida V. V. Bartol’d, D. M. Levshin, N. S. Likoshin, K. V. Aristov, V. F. Oshanin bor edi.
Tez orada V. V. Bartol’d rahbarligidagi bu to’garak tarixchi va arxeologlarning ilmiy markaziga aylandi. V. Bartol’d esa butun Turkistondagi tarixchi va arxeologlar faoliyatiga rahbarlik qila boshladi. 1899 yilda Samarqand, Ashxobod va Farg’onada to’garakning filiallari ochildi. V. Bartol’dning yordamida 1899 yili V. L. Vyatkin «Samariya» va «Boburnoma» ning tarjimasini nashr etdi.
V. V. Bartol’dning eng kuchli asarlaridan biri «Turkiston mo’g’ul bosqini davrida» (1898-1900 y.) edi. Bu asar bilan V. Bartol’d rus faniga O’rta Osiyo tarixini o’rganishda ulkan hissa qo’shdi.
V.V. Bartol’d Temur va temuriylar tarixi bilan shug’ullandi. Bu masalada u Hofiz Abro’ning asarlarini sinchiklab o’rgandi va jug’rofiyun va sharqshunos tarixchilar o’rtasida davom etib kelayotgan Uzboy to’g’risidagi kup yillik tortishuvni hal qildi. Asar 1897 yilda chop etildi. Unda Samarqandning XV-XVI asrlardagi tarixiy-jo’g’rofiy joylashuviga etarli tavsif berilgan.
Samarqanddagi Bibixonim masjidining qurib bitkazilganining 500 yilligi munosabati bilan (1399-1899 y.) V. V. Bar­tol’d Samarqand va Turkiston o’lkasining boshqa rayonlaridagi tarixiy obidalarni saqlash va tuzatishga bag’ishlangan maxsus ilmiy maqola ezdi. Bu inqilobgacha bo’lgan davrdagi Turkiston o’lkasi tarixiy yodgorliklarini qo’riqlash va tiklash yuzasidan bo’lgan birinchi urinish edi.
1896-1901 yillarda V. Bartol’d Peterbug dorilfununida ishlaganida O’rta Osiyo tangalaridan kollektsiya to’plagan, u erda Samarqand dirhamlariga alohida o’rin berilgan edi. V. V. Bar­tol’d ilgari fanga ma`lum bo’lgan va ma`lum bo’lmagan Samar­qand dirhamlari haqida qator maqolalar e`lon qildi. Bu maqolalarda Samarqand aholisining qadimgi va o’rta asrlardagi tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy hayoti aks etgan edi.
V. V. Bartol’dning «Ulug’bek va uning davri», «Turkistonda sug’orish ishlari tarixiga oid» va boshqa ajoyib asarlari bugun ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Olimning shogirdi, SamDD professori, marhum I. I. Umnyakov guvohlik berganidek, V. V. Bartol’d o’zi tanlagan sohasida o’chmas iz qoldiradigan kishilar sirasiga kiradi. Uning ilmiy qiziqishlari qamrovi juda keng edi. Uz asarlarida u YAqin va Urta IIIarq va ayniqsa, Markaziy Osiyoning o’rta asr tarixini, islom tarixini, qadimgi Arab xalifaligi tarixini, eron va Afg’oniston tarixi va filologiyasini, larixiy jo’g’rofiyani, Xitoy va Kavkaz orti tarixini, turkiy va mo’g’ul xalqlari filologiyasi va etnografiyasi tarixini, musulmon epigrafiya va numizmatikasini, manbashunoslik, rus va jahon sharqshunosligi tarixini qamrab oladi.
B. G’. G’afurov, I. I. Umnyakov va boshqa sharqshunos olimlarning taklifiga ko’ra, 1962 yili Moskvadagi SHarq adabiyoti nashriyotida akademik V. Bartol’dning 10 jildlik asarlari tuplami chop etildi. Uni nashrga tayyorlashda tahrir hay`ati Bartol’d asarlarini nashr etish bo’yicha bosh tahrir hay`ati a`zosi bo’lgan professor I. Umnyakov tuzgan «Akademik V. V. Bartol’d asarlarining tavsiflangan bibliografiyasi» dan keng foydalangan. Professor I. I. Umnyakov Leningrad, Moskva, Toshkent arxiv-laridan misqollab material to’pladi va natijada V. V. Bar­tol’dning 460 dan oshiq nomdagi chop etilgan asarini bibliografiyaga kiritdi. Bundan tashqari, I. Umnyakov rus qomusiy lug’atlaridagi 28 maqolani, «Islom qomusi» dagi 246 maqolani hisobga oldi. I. Umnyakov V. Bartol’dning «Dissertatsiya himoyasi oldidagi nutq», «Turkiston mo’g’ul bosqini davrida» <sub>N</sub>ing 5 bo­bini, Samarqandda 1894 yil yanvardan chiqa boshlagan «Okraina» ro’znomasida bosilgan bir qancha publitsistik maqolalarini topdi va bibliografiyaga kiritdi. Usha davrlarda Samarqand Bar­tol’dning asosiy o’rganish ob`ekti edi, ular V. Vyatkin bilan Afrosiyobda qazilma ishlarini olib borishar, O’rta Osiyo tari­xiy obidalarini qo’riqlash va tiklash ishlari bilan shug’ullanishardi.
SHu erda bizning tarixiy adabiyotimizda faoliyati to’g’risida hech narsa deyilmagan rus o’lkashunosi YU. I. Brjezitskiy xususida to’xtalib o’tish joizdir.
Utgan asrning to 90- yillarigacha mahalliy dehqonlar qutilarda boqiladigan asalarichilik bilan kam shug’ullanar edilar. Panjikentda xizmatda bo’lgan YU. Brjezitskiy mahalliy aholini bu ishga o’rgatishga qaror qildi. Buning uchun u oyna quti sotib oldi va dehqonlarga arilarni parvarishlashni o’rgatdi. 1890 yili uni Samarqandga o’tkazishdi. Bu erda ham u sevimli ishi bilan .shug’ullandi. Asalarichilikni rivojlantirgani uchun u 1890 yili Samarkand ipakchilik va asalarichilik ko’rgazmasining oliy mukofoti bilan taqdirlandi. 1909 yilgi Turkiston qishloq xo’ja-ligi, sanoat va ilmiy ko’rgazmasida esa u Langbragning «Pchela i uley» kitobini mahalliy tilga o’girgani (1910 yili Samarkandda chop etilgan), kutili asalarichilikdagi ko’p yillik fao.liyati uchun katta oltin medal’ bilan mukofotlandi.
Brjezitskiy Samarqandda madaniyat va maorif muassasalarini ochishga xam katta hissa qo’shdi. Ma`lumki, Samarqanddagi muzey 1874 yilda ochilgan va 10 yil o’tgach, kollektsiyalari Toshkentga berib yuborilgandi. Muzeyning ikkinchi tug’ilishi 1896 yilga to’g’ri keladi. Muzey va kutubxona binosini qurishni Brjezitskiy rahbarlik qiluvchi maxsus qo’mita bajardi. U muzey va kutubxona ishida faol qatnashdi, zoologik kollektsiyalar to’p-ladi. YU. Brjezitskiy Samarkand Botanika bog’ining (hozir SamDD tajriba botanika bog’i) asoschisidir. Bu erda YU. Brje­zitskiy Xitoy, Hindiston va boshqa mamlakatlardan keltirgan turli daraxt va butalar to’plangan edi.
YU. Brjezitskiyning qo’llab-quvvatlashi natijasida 1911 yili Samarqand ilmiy kutubxonasi (hozir bu binoda Samarkand 1-bolalar kutubxonasi joylashgan) qurib bitkazildi va kitob fondi “ilmiy” adabiyotlar bilan to’ldirildi.
Rus sayohatchi rassomi S. Dudinning faoliyati ham o’lkamizning XIX asr oxiri - XX asr boshi tarixi bilan bog’liq. S. Dudin buyuk rus rassomi I. Repinning shogirdi edi. U Peterburg Badiiy akademiyasini tugatgach, O’rta Osiyoga keldi.
1895 yili S. Dudin arxeologiya komissiyasining topshirig’iga ko’ra, Samarqandning tarixiy yodgorliklaridan 200 ta surat ko’chirdi va «Ornament va Samarqand masjidining hozirgi ahvoli asarini ezdi. U 10 yildan oshiq umrini O’rta Osiyo xalqlari etnografiyasi va amaliy san`atinn o’rganishga bag’ishladi. 1905 yili S. Dudin SHohi Zinda mavzoleyida qazish ishlari olib bordi va bu bilan bir vaqtda O’rta Osiyo ganch o’ymakorligi bo’yicha boy kollektsiyalar to’pladi, 1908 yili esa u o’lkaning tarixiy obidalarining suratlarini oldi.
Bu sayohatlar paytida S. Dudin etnografik kollektsiyalar to’pladi, O’rta Osiyo me`morchiligi, yog’och va metall buyumlari va gilamlari haqida maqolalar ezdi, Afrosiyob ganchkorligini o’rgandi. U 4000 dan oshiq turl i narsa va amaliy san`at namunalari to’pladi, 2000 surat chizdi.
SHu orada mahalliy o’lkashunoslar ham etishib chiqdi. Bular Mirzo Buxoriy, Mirzo Abdullaev, Mirzo Barot Mullo Qosimov va boshqalar edi. Ular birinchilardan bo’lib o’lkadagi foydali qazilmalarni qidirish va tarixiy yodgorliklarpi o’rganishni o’zlashtirib oldilar.
Samarqand Rossiya tomonidan bosib olingach, rus olimlarining bu erdagi tarixiy yodgorliklarga qiziqishi yanada jonlandi. 1870 yilda rus sharqshunosi A. Kun rahbarligida Samarqandda birinchi marta arxeologik qidirishlar va tarixiy yodgorliklarni to’plash bo’yicha anjuman o’tkazildi.
Ammo, Rossiyaning ba`zi amaldorlari shaxsiy boylik orttirish maqsadida qimmatbaho nodir buyumlarni o’zlashtirib olish hollari uchrab turardi.
Toshkent, Buxoro, Samarqand, Ashxobod va boshqa shaharlarda azaldan qadimiy yodgorliklar savdosi mavjud bo’lsa-da, Rossiya istilosidan so’ng Samarqand bunday savdoning markaziga aylandi. «Bu shu bilan izohlanadiki, Zakaspiy harbiy temir yo’li Samarqandga kelib tugardi. Va shu bois Rossiya va chet ellardan Temurning qadimiy poytaxtiga ko’plab ziyolilar kelishga intilardi».
Vaqt o’tishi bilan qadimiy osori-atiqalar bilan savdo qilish mahalliy aholiga ham yuqdi. Mahalliy aholi orasida osori-atiqalarni tuplovchidardan biri Mirzo Buxoriy edi. U 2- gil’­diya savdogari, Samarqand, keyinroq Xo’janddagi dastlabki ipak yigiruv ustaxonalarining egasi edi, ipak bilan va boshqa mollar bilan yirik savdo qilardi. Biroq, uning bu ishlari qadimgi noyob buyumlar yig’ishga hech xalaqit bermasdi. U 1878 va 1886 yillardagi Toshkent va 1887 yilgi Xar’kov ko’rgazmalarining qatnashchisi va sovrindori edi.
Mirzo Buxoriy 1883 yili I. I. Veselovskiy bilan tanishadi. U uzbek ziyolisining bu ishga qiziqishini orttiradi. B. V. Luninning xabar berishicha, rus olimi Mirzo Buxoriydan 1883 yili 1202 ta buyum sotib oladi. Ular orasida 11 ta tilla, 77 ta kumush va 951 ta mis tanga, 13 ta mis sirg’a, 3 ta haykalcha, 18 ta muhr,. odam na hayvonlar tasviri tushirilgan 6 ta tosh bor edi.
1887 yilda Xar’kov ko’rgazmasidan keyin Mirzo Buxoriy Moskva bilan Peterburgda bo’ldi, bu erlarning numizmat olimlari bilan yaqindan tanishdi, oddiy buyum yig’uvchidan o’lkashunosga aylandi. Kup hujjatlarning guvohlik berishicha, Mirzo Buxoriy (1893 yil bezgakdan vafot etgan) umrining oxirigacha o’z faoliyatini davom ettirdi va o’lkani o’rganishga o’z hissasini qo’shdi. U 1889 yilning 6 iyunida Arxeologiya komissiyasi nomiga yuborgan maktubida shunday yozadi: «Ko’p yillardan buen qadimiy buyumlarni yig’ib kelaman va juda katta mukofot kerak emas, men har holda Rossiyamizning fani va umummanfaati uchun harakat qilyapman. Aynan Turkiston o’lkasida shug’ullanganim ...ma`nisi shuki, mahalliy aholimiz qadimiy buyumlarni qadrlashni o’rganishi lozim»
Mirzo Buxoriy Furqat bilan shaxsan tanish edi. Bu haqda akademik Ibrohim Mo’minov shunday deb yozadi: 1891 yili Fur­qat Samarqandda bo’ladi va Mirzo Buxoriynikida yashaydi. «Furqat O’rta Osiyo madaniyati darajasini ko’rsatuvchi qadimiy buyumlarni zo’r diqqat bilan ko’zdan kechiradi,- deb yozadi I. Mo’­minov.- Furqat bu haqda «Turkiston viloyati ro’znomasi» da 1891 yil avgustda bosilgan xatida yozadi.
Qadimiy buyumlarning yana bir ishqibozi Mirzo Barot edi. "Mirzo Barot Mullo qosimov olim, tarjimon va kalligraf - hattot edi. Uning nabirasi Faxriddin Baratovning xabar beri­shicha, Mirzo Barot Mullo Qosimov taxminan XIX asrning birinchi yarmida Samarqandning mahdum Xorazmiy mahallasida tug’ilgan. U bolaligidan arab va fors tillarini o’rgandi, kalli­grafiya turlari bilan qiziqdi. Uning kalligrafiya bo’yicha oxirgi ustozi mashhur Samarkand kalligrafi Mirzo Hoji Samarqandiy edi. XIX asrning 50-60- yillarida Mirzo Barot atoqli olim va rangli kalligrafiyaning ustasi sifatida mashhur edi. U Samarqanddagi birinchi rus-tuzem maktabining birinchi o’qituvchilaridan edi. Mirzo Barot uch yil davomida ona tili va husnixatdan dars berdi. Ish borasida u O’rta Osiyoning tadqiqotchilari, rus olimlari bilan yaqindan tanishdi. Manbalar Mirzo Barotning N. Veselovskiy bilan yaqin munosabatda bo’lganidan guvohlik beradi. N. Veselovskiy 1885 yilda 4 oy mobaynida Afrosiyobda qazish ishlarini olib bordi. SHu davrda rus olimi Mirzo Barot bilan tanishdi va uni Samarqand tarixi bilan jiddiy shug’ullanishga ko’ndirdi, ayniqsa, Samarqandning tarixiy yodgorliklaridagn arab yozuvlarini ko’chirib, o’rganishga undadi. Bunga ular o’rtasida bo’lgan 1886 yilgi yozishmalar ham guvohlik beradi.
Mirzo Barot Mullo Qosimov ajoyib musavvir va kalligraf sifatida birinchilardan bo’lib ranglarga anik rioya qilgan hol­da SHerdor madrasasi, Bibixonim, Go’ri Amir qabr toshlari, SHohi Zinda devoridagi va undagi qabr toshlaridagi hamma yozuvlardan ko’chirmalar oldi. Jizzax uezdidagi «Temurlang darvozasi» qoyasidagi ikki yozuvdan ham ko’chirma oldi. 1886 yili Mir­zo Barot Ulug’bek madrasasi chizmasini tayyorlab, Tashkent ko’rgazmasiga qo’ydi, Ulug’bek madrasasining bu chizmasi va lavhalar 1944 yil 9 dekabrda rassomning nabirasi Faxriddin Barotov tomonidan Uzbekistan Fanlar akademiyasiga sovg’a qilindi.
Mirzo Barot Toshkent ko’rgazmasida boshqa ko’plab mahorat bilan bajarilgan qur`oniy, kufiy va kitobiy usuldagi kalligrafik ishlari bilan qatnashgan. Ma`lumki, O’rta Osiyo ustalori shuhratini olamga yoygan Samarqandning tarixiy obidalari ana shu uslublarda bezatilgan edi.
Mirzo Barot tibbiyot, tarix va islomshunoslikning ham bilimdoni edi. Bunga uning Samarqanddagi Bazarov bosmaxonasida chop etilgan «SHarxi Islom” asari guvohlik beradi.
Bu asarda "muallif islom dinining afzal jihatlarini qiyosiy tahlil qilib bergan. Mirzo Barot shariat qonunlarini yaxshi bilganidan, uning qur`on suralarini bilimdonlarcha tahlil qilgani ham guvohlik beradi. Bu asar muallifning ijtimoiy hayotga qarashlarini aniqlashga yordam beradi.
Mirzo Barotning kasbi noyob kasb bo’lsa-da, usha davrda mehnatiga unchalik ko’p xaridor buyurtmachilar topmagan. U, kalli­graf va rassom sifatida etarli qadrlanmaganligini ham ta`kidlab o’tish joiz. U umrining so’nggi yillarini qashshoqlikda o’tkazdi, yorug kunlarga etmay, 1888-1889 yillar orasida Samar­qandda vafot etdi.
Mirzo Barotning kasbini o’g’li Kiromiddin Baratov davom ettirdi. U shuningdek, kitoblarni qayta ko’chirish, she`r yozish bilan ham shug’ullangan. K. Barotov 1886 yili Samarqand bosmaxonasiga harf teruvchi bo’lib ishga kiradi. Oktyabr’ inqilobidan so’ng esa SHo’ro hukumatini qo’llab-quvvatlagan bosmaxona ishchilari safida bo’ldi. U Abu Tohir Xojaning «Samariya» sini tojikchadan o’zbekchaga ag’dardi. Bu tarjima 1884 yili N. P. Ost­roumov tomonidan Toshkentda chop etildi.
Rus olimi G. D. Romanovskiyning 1879 yilda o’lkaning tog’li rayonlarida o’tkazgan ilmiy ekspeditsiyalarida unga xo’jandlik Mullo Sangin yordamchi va yo’l boshlovchn bo’lgan.
SHunday qilib, mashhur rus olim va sayohatchilari - A. P. Fedchenko, I. V. Mushketov, T. D. Romanovskiy, V. V. Bartol’d, V. L. Vyatkin va boshqalar O’rta Osiyo xalqlari tarixi, madaniyatini o’rganish va umumlashtirishga ulkan hissa qo’shdilvr.
Bu olimlardan ko’plari mahalliy aholi bilan do’stona, iliq munosabatda bo’lib, uning hayotini engillashtirish, tarixi va madaniyatnni o’rganishni istashar edi.
Rus ziyolilarining ilg’or vakillari xalq maorifi, sog’liqni saqlash, san`at va adabiyotga ulkan hissa qo’shish bilan birga Turkiston o’lkasi mahalliy xalqlaridan ham bilimdon kishilar etishib chiqishiga hamkorlik ko’rsatdilar. Uzbekistonning atoqli olimi va jamoat arbobi T. N. Qori-Niyoziy aytganidek, «ba`zan aqlga sig’mas to’siqlarni engib o’tgan bu olimlarning chidamiga qoyil qolmay iloj yo’q. Ana shu fan zahmatkashlarining xayrli mehnati oqibatidagina, ulkan ish davom ettirildi va Turkiston o’lkasini jo’g’rofiy, zoologik, botanik va geologik jihatdan o’r­ganish boshlandi»

Tayanch iboralar:

Axmad Donish, Tuxfai SHoxiy, Tarixi salatini Mangitiya,Ogaxiy, Bayoniy,
Jome` ul xikoyat, Ibrat kuzgusi, Ruxlar majlisi, Bilimlar kuzlari, Xikmat xazinalari, CHor devon, Xamsa, Risolai tarix, Oyna, Sayyoxi xindiy, Tuy
Mavzuga oid savollar:

1. 
   «Mayna» she`rining muallifi kim?
   
2. 
   1914 yillarda Samarkandda kanday jurnal chika boshladi?
   
3. 
   M.Buxoriyning kanday asarlarini bilasiz?
   
4. 
   Fitratning kaysi asari rus tiliga tarjima kilingan?
   

Mavzuga oid adabiyotlar:

1. 
   Saidkulov T.S. O’rta Osiyo xalklari tarixining tarixshunosligidan lavxalar. T. «Ukituvchi» 1993 y.
   
2. 
   Boboxonov X. Kukon tarixi. T.1996 y.
   
3. 
   Jadidchilik, isloxot, yangilanish, mustakillik va taraqqiyot uchun kurash . T. «Universitet» 2000 y.