Fan o’qituvchisi T. Asadov O’zbek tilshunosligi kafedrasi mudiri A. Axmedov

va yaxlitlikka alohida e‘tibor beriladi. Bog’lanishlilik va yaxlitlik
gaplar o‘rtasida hamda gaplaming mazmuniy-grammatik birligi
asosida yuzaga keladi. G’arb tilshunoslari tomonidan matnga berilgan
ta’riflarda gaplaming ketma-ket bog’lanishi, gaplar zanjiri matada
asosiy jihat ekanligi, busiz mata yuzaga kela olinasligi muntazam
ta’kidlanadi.
MasaSan, golland tilshunosi S.Dik “Gaplaming matniy zanjirida
koordinatsiyaning oliy shakli”ni ko‘radi. Bosliqacha qilib aytganda,
mustaqil gaplaming oliy darajadagi koordinatsiyasi mahsuii oiaroq
matn shakllanadi. Oliy darajadagi koordinatsiya, aniqki, ayni matn
deyiladigan butunlik, yaxlitlikni paydo qiladigan gaplar o'rtasidagi
barcha jihatlardan, ya’ni semantik, sintaktik, kommunikativ, estetik va
yana boshqa barcha jihatlardan uyg’unlikdir, muvofiqlashuvdir.
23
Gaplarning ana shunday uyg’unligi, muvofiqlashuvining natijasi
sifatida matn mavjud bo‘ladi. Ana shu bir-ikki mulohazadan kelib
chiqib, matnning asosiy birligi gapdir degan xulosaga kelish mumkin.
Ammo gapni matn birligi sifatida baholash tilshunoslikda u qadar
keng tarqalgan emas.
Aksariyat tilshunoslar gapni matn birligi emas, deb hisoblaydilar.
Masalan, I.K.Galperin gap emas, balki bir qator gaplami
birlashtiradigan, nisbatan yirik butunlik - frazadan katta butunlik matn
birligi bo‘la olishini aytadi. U gap ana shunday butunlikda konstituent
sifatida ishtirok etishini, frazadan katta butunlikning tarkibiy qismi
bo‘lgan gap bir paytaing o‘zida yaxlit matnning ham tarkibiy qismi
bo‘la olmasligini ta’kidlaydi.
Ayni shu frazadan katta butunlikni matnning asosiy birligi sifatida
baholash deyarli barcha tilshunosliklarda keng tarqalganligini