Fan o’qituvchisi T. Asadov O’zbek tilshunosligi kafedrasi mudiri A. Axmedov

Ayrim tilshunoslar matnda supersintaktik butunliklar tarkibiga
kirmaydigan yakka gaplar ham mavjudligini aytadilar va ularni
“erkin” gaplar sifatida baholaydilar, shu asosda erkin gaplami
supersintaktik butunliklar qatorida matn birliklari deb hisoblaydilar.
A.Mamajonov va M.Abdupattoyevlar ham bu fikrni qoilabquwatlab,
o‘zbek tili matnidagi ana shunday erkin gaplami tahlil
qiladilar, Said Ahmadning “Ufq” romanidan olingan shunday misolni
beradilar:
25
Dala toshni kuydirgan saraton haroratini bag ’riga yashirgan o ‘sha
mash’um tutzor, azamat yigitning pahlavon ko'ksiga bosh qo'ygan
qoq tushpallasi...
U damlar Dildorga katta baxt, tush kabi shirin hayot va’da
qilgandi.
Aldangan qiz hamon tush pallasi o ‘zini unutgan daqiqalarning
dardini tortardi.
Ayol kishiga vafo degan narsa qanchalar qimmatga tushushini
ko ‘plar hali bilmaydi.
Dildor hech kimni qoralay olmasdi. Faqat birgina o ‘zim
aybliman deb bilardi. Agar u Nizomjonga bevafolik qilmaganda, bu
kunlar boshiga tushmasdi.
Ba’zi tilshunoslar gapni uzil-kesil “matnning minimal birligi”
deb hisoblaydilar. Bu munosabat bilan M.Ya.Bloxning mulohazalari
alohida e‘tiborga molik. Uning fikricha, yaxlit tekst strukturasining
bevosita elementi faqat frazadan katta birlik, ya’ni gaplaming
qo‘shilmasigina emas, balki ayni paytda matn tuzuvchi tomonidan
inazmunan muhim maqomga qo'yilgan alohida gaplar hamdir. Bunday
gaplaming ayni inaqomi monologik yozma nutqda ulami alohida
abzas sifatida ajratishni taqozo etadi.
Matn lingvistikasi, xususan, matn birliklarini belgilashdagi eng
munozarali va behad ko‘p tadqiq etilgan masalalardan biri abzasning
mohiyati, tabiati va matn tarkibidagi maqomi masalasidir.