Фалсафа қисқача изоҳли луғат

Д. Пўлатова
ДИЛ (жон, қалб, юрак, кўнгил) — Ўрта Осиё фалсафий тафаккурида ушбу тушунчалар деярли, бир хил маънода иш-латилиб, борлиқнинг номоддий асосини ҳамда инсон-нинг туб моҳиятини ифодалаш учун хизмат қилиб келган. Тасаввуф фалсафасида бу тушунчалар билан бирга, нафс тушунчаси ҳам ишлатилади. Абу Али ибн Синонинг уқтири-шича, киши ўз туб моҳиятини зоҳирий нарсалардан ажрата билиши керак. Нафсни жясмга бирикиб кетган, унинг фао-лиятини бошқарувчи теран қувват деб қараш лозим. Форо-бийнинг фикрича, турли даражаларда инсоннинг борлиққа келиши билан даставвал, уни озиклантирадиган қувват (жон ёки нафс) мавжуд бўлган. Кейинги даража — туйғулар (таъм, ҳид, овоз, кўриш, қувват) ва шу туйғулардан келиб чиқади-ган истак ва хоҳишлар (ёки истамаслик, хохламаслик) қув-ватидир ёки интилувчи қувватдир. Ундан кейин юзага кела-диган қувват, хаёл қилиш қуввати бўлиб, бундай қувват ёрдамида киши ўзи ҳис этган нарсаларни бир-бири билан
122
Дин
бирлаштиради (гуруҳлайди) ёки аксинча, бир-биридан аж-ратади. Ушбу қувват нотиқа қувватини ҳам келтириб чиқара-ди. Бу даража ҳозирги давр илмий тилида идрок деб аталади. Ва ниҳоят, кейингиси ақл қувватидир.
Бу қувват ёрдамида одам борлиқни билиш, гўзал билан хунукни бир-биридан ажратиш, санъат билан шуғулланиш имконига эга бўлади. Шунингдек, турли орзу-ҳавасларни ўз олдига қўйиш ҳам ақл қуввати даражасига киради.
Бу қувватлар ичида ҳукмрон қувват мавжуд бўлиб, у бошқа
қувватларни бошқаради. Бу қувват қалбда (юракда) бўдади.
Бошқа қувватларнинг ҳам инсон жисмида ўз ўрни бор. Хусу-
сан, нотиқ қуввати тилда, ақл қуввати мияда жойлашган
-^бўладм.
«Қалб шундай бир аъзоки, дейди Форобий, — у бадан-нинг бошқа ҳеч қандай аъзолари билан идора қилинмайди. Ундан кейин мия келади. У ҳам асосий аъзо саналади. Лекин унинг ҳукмронлиги биринчи даражали бўлмай, балки ик-кинчи даражалидир. У барча аъзоларни қалб амрига кўра бошқаради, идора қилади. У фақат қалбгагина хизмат қилади. Қалб орқали бошқа аъзоларга ҳам хизмат қилади.
Демак, кишининг туб моҳияти бўлган қалб, инсон барча бошқа қувватларининг манбаи эканлиги келиб чиқади.
Шунинг учун ҳам тасаввуф фалсафасида комилликка эришмоқ йўлини қалб йўли деб англашилади. Қалбни пок-лаш — соғлом бўлиш йўли деб аталган. Қалбни софлаш ик-кинчи даражадаги қуйи қувват (нафс)ни олий даражадаги қувватга — қалбга бўйсундириш орқали амалга оширилади. Натижада нафс еки қувватлар орасидаги уйғунликка эриши-ладИ;
Ўзбек тилидаги «қалб» тушунчаси юнонча «анима» ва «псюхе» тушунчаларига мос келади. Қалб фаолиятини ўрга-ниш эса шунга мувофиқ равишда «психология» деб аталган. Арастунинг «қалб ҳақида» номли махсус асари бор. Форо-бий, Ибн Сино қарашлари Арасту гояларига ҳамоҳангдир.
Ҳинд фалсафасида «қалб» тушунчаси «живо» тушунчаси-га мос келиб, инсон қалби унинг танасига тутқун деб уқти-рилади. Жон ёки қалбнинг тана зиндонидан қутулишининг йўли нирвана ҳисобланади. Нирвана туфайли инсон қалби тана ҳукмронлигидан озод бўлади («нирвана» сўзига қарал-син).