|
Ш. Қаҳҳорова
ДИАЛЕКТИКА (юнон. (Иа1еШ&е) — ривожланиш тўғри-сидаги фалсафий таълимот бўлиб, у онтологик ҳамда манти-қий тушунча сифатида тушунилади. Тарихий-фалсафий анъ-анада д. ҳам назария, ҳам услуб сифатида таъкидланади.
Олмон мумтоз фалсафасида д. алоҳида ўрин тутади, чун-ки бу ерда фалсафа тарихида биринчи марта тараққиётнинг ягона диалектик назарияси ишлаб чиқидди ва у метафизик усулнинг ҳукмронлигига зарба етказди. Д.нинг энг юқори нуқтаси Гегель диалектикаси эди.
Кант ўзининг соф ақп антиномияси билан бу услуб асос-чиси сифатида танилганди. Д. услуби Гегель фалсафий тизи-мининг барча бўғинларини қамраб олган. Унинг фикрича, тараққиёт услуби сифатида тушунчалардаги зиддиятларни то-пиш ва уларни ҳал қилиш тушунилади.
Гегель зиддиятларни қарама-қарши тушунчаларнинг ўза-ро тўқнашуви ва уларни бирлашуви орқали ҳал бўлиши деб билади. Гегель д.нинг асосий мазмуни бир-бирини инкор этадиган ва шу билан бирга бир-бирини тақозо қиладиган қарама-қаршиликлар ёки зиддиятлар ташкил этади, дейди. Зиддиятга руҳ тараққиётининг ички манбаи сифатида қара-лади, у қадам-бақадам муайянликка ва бу орқали тулақон-ли, ҳақиқий натижага қараб интилади.
Бундай илгарилаб йўналган прогрессив ҳаракат, тафак-кур жараёнига аста-секин ривожланиш, тадрижийлик хусу-сиятини беради.
Д. марксизмда кўпроқ материалистик нуқгаи назардан
120
Дидро
ишлаб чиқилди ва мутлақлаштирилди. Ҳозирги замонда ус-луб ҳамда назария сифатида ўз аҳамияти ва мақомини сақ-лаб келмоқца.
М. Абдуллаева
ДИДРО (Шго/) Дени (1713-1784) - француз файласу-фи, маърифатпарвари. Асосий асарлари: «Файласуф фикрла-ри» (1746), «Даламбернинг Дидро билан суҳбати», «Далам-бернинг туши» ва «Суҳбатнинг давоми» (1769) трилогияси, «Материя ва ҳаракатнинг фалсафий асослари» (1770), «Се-нека ҳаёти» (1778), «Клавдий ва Нероннинг подшоҳлик таж-рибаси» (1782), «Физиология элементлари» (1777—1780), ўли-Кгидан сўнг нашр этилгак «Скептикнинг сайри ёки хиёбон-лар» (1747), «Роҳиба» (3760) антиклерикал романи, «Жиян Рамо» (1762) ахлоқий-фалсафий романи, «Жак фаталист ва унинг хўжайини» (1773). Дидро ҳаётининг йигирма йилдан кўпроқ вақтини 35 жилдлик «Энциклогтедия ёки фан, санъат ва ҳунармандчиликнинг изоҳли луғати»ни (1751 — 1780) яра-тишга сарфлайди.
Дидро донишманд файласуфларнинг маърифатпарвар под-шоҳга ўгитлар беришини фалсафа ва сиёсат ўртасидаги ўза-ро алоқадорликнинг ҳаётга татбиқ этилишидир. Шу фикрга кўра Дидро, «Энциклопедия» устида олиб борилган ишлар-ни тугатгач (1773), Буюк Екатерина таклифига биноан, Рос-сияга боради (1773—1774). Россиянинг қонун чиқарувчи ва ташкилий бошқарув соҳаларини ислоҳ этишнинг ижтимоий-сиёсий дастурини ишлаб чиқади. Дидро Петербург Фанлар Академиясининг фахрий аъзоси этиб сайланган.
Дидро ўз фалсафий таълимотида «биз деярли ҳеч нарса-ни билмаймиз» деган скептик шиордан келиб чиқса ҳам «инсон билимларининг тараққий этиб боргани сари» унинг олам тўғрисидаги тасаввурлари тобора адекват бўлиб бори-шини кўрсатиб беради. Дидронинг онтологик таълимотини изчил материализм деб таърифлаш мумкин: «Коинотда яго-на субстанция мавжуд», у фаолликка ва ўз-ўзини ҳаракатга келтириш имкониятига эга бўлган, яратилмаган мангу мате-риядир. Ҳаракатни Дидро жуда кенг маънода — умумий ўзга-риш тарзида тушунган. Дидронинг табиат тўғрисидаги қараш-ларига трансформкзм («атрофдаги барча нарсалар тўхтамай ўзгаришда») хос бўлиб, у Дарвиндан анча аввал биологик тадрижийликнинг мосланувчанлик (адаптацион) механизми ва табиий танланиш ғоясини илгари сурди.
Дидро инсондаги тафаккур қилувчи «Мен»ни миясида «уя қурган» ўргимчакка, асаб тизимини эса инсон организ-мини қамраб олган «тўр иплари»га қиёслайди. Бу эса инсон-
121
Дш
га «сезгилари орқали табиатни билиш» имкониятини беради. Дидро инсонни сезиш қобилиятига ва хотирага эга бўлган асбобга ўхшатади. Дидро инсон билимларининг манбаи -«сезиш» эканлигини таъкидласа-да, унинг қарашлари ўта сенсуализмдан анча йироқдир.
Дидронинг ахлоқий қарашлари «табиий инсон», «табиий инсон эҳтиёжлари» ҳақидаги тасаввурлардан келиб чиқиб, инсондаги ёмон одатларнинг табиий асосга эга экани кўрса-тилади, уларни тарбия таъсирида оқилона чеклаш кераклиги уқтиради. Шу билан бирга ижтимоий омилларнинг ахлоқий онг таъсирига эътиборни қаратиб, «агар қонунлар яхши бўлса, ахлоқ ҳам яхши бўлади; агар қонунлар ёмон бўлса, ахлоқ ҳам ёмон бўлади» деб ҳисоблайди. Зеро, у «алохида индивид-лар бахт-саодатини, умумий бахт-саодат билан боғловчи» қонунларни яхши қонунлар деб тушунади.
Дидро «оқилона эгоизм» гоясини илгари суриб: «бу дунёда шахсий бахт-саодатимиз учун аввало, ҳалол инсон бўлиши-миз маъқул» деган хулосага келади.
Эстетика соҳасида Дидро маърифатпарарлик фалсафаси учун анъанавий бўлган санъатни, табиатга тақлид этиш си-фатида талқин этиш концепциясини ривожлантирди, теагр назариясига татбиқан, Дидро актёр-аналитик концепцияси-ни ишлаб чиқди. Умуман олганда Дидро ҳаётда ўзининг бу-тун қобилиятини эл-юрт саодати учун бахш этган, ўзидан кейин яхши ном ва бой ижодий мерос қолдиришга интил-ган инсон сифатида намоён бўлади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
