|
Қ. Назаров
РАЗЗОЛИЙ — мусулмон Шарқининг йирик файласуфи. Исломнинг машҳур илоҳиётчиси Абу Ҳамид Муҳаммад ибн Муҳаммад ал-Ғаззолий (1059—1111) Эроннинг Тус шаҳрида косиб оиласида таваллуд топган. Ғ. дастлабки таълим-тарбия-ни Тусда олгач, сўнгра Журжонда ўз илмини давом эттира-ди. Уз даврининг машҳур олими — Абу Наср қўлида ислом асослари билан бирга бир қатор дунёвий илмларни ҳам ўрганади. Кейинчалик илмини ошириш мақсадида Журжон-дан Тусга қайтгач, олдин Нишопурга, сўнфа Бағдодга бора-ди. У ерда Ғ. исломий илмлар билан биргаликда, дунёвий илмларни жумладан, мантиқ, фиққ, фалсафани чуқур ўрга-нади.
Ғ. кейинчалик «Низомия» мадрасасида фиқҳ, мантиқ, ислом фалсафасидан сабоқ берди. Ҳаётининг сўнгги йилла-рида мударрисликни ташлаб, зоҳидликка берилиб, ижод би-лан шугулланди.
Р. фиқхга оид «Важид», «Қосид», «Ал-Қистос ул-муста-қим» каби қатор асарларини ёзган бўлса, у ахлоққа оид «Кимёи саодат», «Аюҳал-валад» («Эй фарзанд») асарларини ҳам езади.
Ғ.нинг калом таълимотига оид «Гавҳар ул-ақоид», «Ар рисолат ул-кудсия», «Иқмои ул авом ан илм ул-калом» каби асарлари нафақат ўз ватанидагина, батки барча мусулмон мамлакатларига кенг ёйилган эди. Бу асарлар мадрасаларда ўқитилиб келинган. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, Р.нинг
е
Роя
бутун мусулмон дунёсига танилишида «калом» йўлидан че-кинган ҳамда исломни заифлаштириш йўлидан борган муъ-тазилийлар, ботинийларга қарши ёзган «Фадоиқ ал-Боти-ния», «Таҳофут ул-фалосифа» каби асарлари унга катга шуҳ-рат келтирган. Ғаззолий ўзининг «Иҳиёи улум ад-дин» («Ди-ний илмларни тирилтириш») ва бошқа асарларида ислом таълимотининг яхлит тизимини ишлаб чиққан ва уни фал-сафий жиҳатдан асослашга уринади. Ғ. билишни инкор этма-ган бўлса-да, Аллоҳни ақл билан эмас, балки махсус руҳий жисмоний (психофизик) ҳаракатлар — сиғиниш, ибодатлар орқали англаш мумкин, деган эди. У ўзининг «Таҳофут ул-фалосифа» («Фалсафанинг раддияси») асарида ўтмишдош файласуф а шомалар — Форобий ва Ибн Синоларнинг Аф-лотун ва Арасту фалсафий таълимотлари таъсирида бўлган-ликлари, уларнинг қарашларини қабул қилганликлари учун қаггиқ танқид қилган эди. У ўзининг мазкур асарида Абу Наср Форобий ва Ибн Синоларнинг исломий илмларини, хусусан, Қуръони Каримни инсон акли билимлари тарозиси билан ўлчашларни қоралаб, инсонларнинг акли билимлари-ни Қуръон таълимоти асосида ўрганиш керак, деган «Иҳиёи улум ад-дин» асарида билиш инсоннинг дилида юзага кела-ди, у инсоннинг дилида мужассамланади, деган фикрга ке-лади.
«Дил, — дейди имом Ғаззолий, — бу илоҳий неъмат, уни оддий жисмий юрак маъносида тушунмаслик лозим. Жон, деб давом этади яна — Аллоҳ сингари оламдан ташқарида, олам эса — Аллоҳ томонидан яратилган». У ислом ақидала-рини мистик-неоплатоник ғоялар билан қориштирди. Ғ.нинг бу қарашларини ўрта аср даврининг йирик файласуфи Ибн Рушд «раддияга қарши раддия» асарида қаттиқ танқид ости-га олди.
Ғ. ўз асарларида тасаввуф таълимотига ҳам катта қизи-қиш билан қараган. У ўзининг «Аюҳал-валад», «Иҳиёи улум ад-дин» каби асарларида тасаввуф илми тўғрисида ўз қараш-ларини баён этган. У тасаввуфни калом таълимоти билан бирлаштириш йўлидан борди. Бу билан у амалда ислом ило-ҳиётчиси сифатида ғоявий кураш майдонига чиқди.
ГОЯ (юнон. Шеа) — борлиқдаги нарса ва ҳодисаларни фикрда акс эттириш шакли бўлиб, унда оламни билиш ва амалий тарзда ўзгартириш мақсадлари, уларга эришиш йўлла-ри ва воситалари ҳақида маълумотлар мужассамланган, анг-ланган бўлади. Фалсафада ғоя тушунчаси қадимдан мавжуд. Демокрит ғ.ларни (акд билан билиб олинадиган, бўлинмас шаю!лар)ни атомлардан иборат деб билган. Платон (Афло-тун) эса уларни ҳиссий олам нарсаларининг ақлда аввалдан
Ҳаракат
мавжуд образи, хақиқий борлиқ сифатида тасаввур қилган. Ўрта асрларда ғ.га нисбатан, улар нарсаларнинг илоҳий руҳ-га тааллуқли образи, худо буюмларни ўзида мавжуд бўлган ғоялар асосида яратади, деган қараш ҳукмрон бўлган. XVII— XVIII асрларда ғ.нинг билиш усули эканлиги ҳақидаги таъ-лимотлар пайдо бўлиб, уларга ғ.ларнинг келиб чиқиши, би-лишнинг турли даражалари ва шакллари билан алоқаси, би-лиш жараёнида тутган урни, объектив воқеликка муносаба-ти масалалари муҳокама қилинади. Олмон мумтоз фалсафа-сида Кант, ғ.ларни ақл тушунчалари сифатида асослаб, ҳис-сиётимизда уларга мувофиқ келадигаи нарса йўқ деб уқтир-ган. Фихте фикрича, ғ. «мен»нинг мақсадидан иборат бўлиб, оламни у ана шунга мувофиқ ҳолда яратади. Гегель фалсафа-сида ғ. объектив қақиқат, тараққиёт жараёнини ўзида тўла гавдалантирадиган моҳият сифатида талқин қилинади.
Ғ. ҳақида гап кетганда, авваламбор, унинг тажриба нати-жаларини умумлаштирувчи, билим шакли эканлигига эъти-борни қаратиш зарур. Бу билим, предмет ва ҳодисаларнинг мавжуд хусусиятлари, ҳозирги хрлатини акс эттириш билан бир қаторда уларнинг тараққий этиш тенденцияларини, ке-лажакда эришадиган ҳолатларини ҳам ифода қилади. Ғ. объек-тив воқеликка янада яқин турган уни нисбатан тўлароқ, аниқроқ ифода қиладиган, турмушга татбиқ қилиш учун тайёр бўлган билимдан иборат. Демак, ғ.нинг муҳим хусусиятлари-дан бири — унинг билиш ва амалий фаолият ўртасида фаол воситачи эканлиги, янги нарсаларни яратишнинг зарурий унсури бўлишқдан иборат. Фанда ғ. мавжуд билимларни син-тез қилиш ва умумлаштириш, тартибга солишда муҳим аҳами-ятга эга. Хусусан, у яратилаётган илмий назариянинг ўзаги-ни ташкил этгани хрлда унинг қолган барча унсурларини (масалан, бошланғич ва асосий тушунчалар фундаментал -асосий қонунлар, гипотезалар, тамойиллар ва шу кабилар-ни) ўз атрофида бирлаштириб, яхлит тизим ҳолига келтира-ди. Шунингдек, ғ. ҳодисаларни тушунтириш муаммоларини ечишнинг янги усулларини қидириб топишнинг эвристик тамойиллари сифатида илмий билишда мухдтм аҳамият касб этади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
