Фалсафа қисқача изоҳли луғат

Нисбийлик принципи
XVII асрда табиатшуносликнинг бир қанча соҳалари, ав-валамбор, математика ва механика н.дан ажралиб чиққан бўлса-да, механика н. билан узвий бирликда талқин қилинди. Шунинг учун Ньютоннинг механика ва астрономиянинг та-мойиллари баён этилган асари — «Натурфилософиянинг ма-тематик асослари» деб аталади. XVIII аср охири ва XIX аср бошида Шеллинг ва Гегель н.си муҳим аҳамият касб этади. Уларда табиат кучларининг бирлиги гояси асослаб берилди, ўша давр табиий-илмий кашфиётлари умумлаштирилдийХ1Х асрда табиий фанларнинг ривожланиши, айниқса, уч буюк кашфиёт (ҳужайранинг кашф этилиши, Дарвиннинг эволю-цион назарияси ҳамда энергиянинг сақланиши ва бир тур-дан иккинчи турга айланиши қонуни) н.нинг узил-кесил инқирозига олиб келди.
XIX аср охирлари ва XX аср бошларида В. Оствальд, Авенариус ва бошқалар, табиат илмидаги таназзулдан қути-лиш мақсадида н.дан мадад излашди. Ҳозирги замон фани н.ни алоҳида фалсафий фан сифатида мавжудлигини инкор этади.
О. Файзуллаев
НИСБИЙЛИК ПРИНЦИПИ -- тинч турган системада ва унга нисбатан тўғри чизиқ бўйича текис ҳаракатланувчан системаларда табиий ҳодисаларнинг бир хил рўй беришини ифодаловчи қонун.
Бир-бирига нисбатан тўғри чизиқли текис харакат қилув-чи, яъни инерциал системаларда механик ҳаракат қонуни бир хил таърифланади. Шу сабабли, механик тажрибаларга таяниб, тажриба ўтказилаётган лабораториянинг тинч турга-ни еки тутри чизиқли текис харакатланаетганлигини аник,-лаб бўлмайди. Бундай хулоса дастлаб, Галилей томонидан аниқланган эди. Фанда бу хулоса «Галилей нисбийлик прин-ципи» деб юритилади. Бу принципга асосан бир-бирига нис-батан тўғри чизиқпи текис ҳаракат қилаётган системаларда бир хил шароитдаги механик ҳодисалар бир хилда юз беради. Галилейнинг нисбийлик принципига асосан, инерцал сис-темаларнинг бир-биридан афзаллиги йўқ, яъни текис ва тутри чизиқли ҳаракатланувчи икки саноқ системасидан биринчи-си тинч турибди, иккинчиси ҳаракатда деб ёки иккинчиси тинч турибди деб хисоблашимиз мумкин. Демак, ҳаракат ва тинчлик тушунчалари нисбий тушунчалардир.
Н.п., математик ҳолда фазо ва вақг ҳақидаги аниқ физи-кавий таълимотга асосланиши лозим.
Классик механикада мутлақ (абсолют) фазо ва мутлақ (абсолют) вақг таълимоти негиз қилиб олинади: фазо ва
236