Фалсафа қисқача изоҳли луғат

О. Файзуллаев
237
Ницше
НИЦШЕ Фридрих Вильгельм (1844—1900) — йирик ол-мон файласуфи. Унинг фалсафий қарашларида кейинчалик шаклланган экзистенциализм, антропологик ва ҳаёт фалса-фаси муайян жиҳатларининг илк куртаклари намоён бўла борган. Н. ўз ижодиётида классик фалсафацан ҳозирги замон фалсафасига ўтиш даврига хос зидциятларни кескин бир тарзда акс эттирган. Унга кўра, аввалдан яшаб келаётган барча қадриятларни тубдан қайта кўриб чиқиш ва ислоҳ этиш керак. Айниқса христианликка тааллукли ахлоқий қад-риятлар — «яқинларга меҳр-оқибат», барчанинг худо олдида тенглиги, ўзгалар қайғуларига малҳам бўлиш кабиларни тан-қид остига олиш ва уларни бошқа қадриятлар билан алмаш-тириш Н. фалсафасига хос хусусиятдир. У худди шундай нуқ-таи назардан туриб, Суқрот фалсафасининг рационалистик руҳини, юзаки идеализмни ва фалсафий ҳукмларнинг келиб чиқишини аёвсиз танқид қилади. Н. Европа фалсафасвда «қад-рият» категориясини муомалага киритган файласуфдир. У фал-сафанинг ўзини қадриятли тафаккур сифатида талқин этиб, қадрият масаласини билимнинг ҳақиқатлиги муаммосидан устун қўяди. Н. фалсафасида салоҳиятли ўрин эгаллаган «ҳоки-миятга бўлган ирода» гояси фундаментал онтологик тушун-ча сифатида гавдаланади. Н. учун «ирода» мавҳум тушунча бўлмасдан, балки муайян фаол инсоннинг ўзига хос инди-видуал иродаси, унинг борлиғи ва ҳаётининг моҳиятидир. Бу моҳият, аслида «ҳокимиятга бўлган ирода» да ўзининг реал ифодасини толади. Ирода онг ва тафаккурга нисбатан бир-ламчи бўлиб, у инсон фаолияти билаи чамбарчас боғланган. Декартнинг; «мен фикрлар эканман, демак, мавжудман» те-зисига жавобан Н. «иродага эга бўлиб, ҳаракат қилар экан-ман, демак, мен ҳаетман» ғоясини илгари суради. Ирода Н. фалсафасининг тамал тошини ташкил этади. Ўз навбатида, фаол оддий боқибеғам одамлардан фаркданадиган инсон гояси ҳукмронликка йўналтирилган ирода юксалиши кон-цепциясининг пировард натижасидир. Инсондаги барча сал-бий сифатларни бартараф этиш ва янги ахлоқий қадрият-ларнинг ижодкори ва соҳиби бўлмиш Забармард (фаол ин-сон) идеалига эришиш, Н. фалсафасининг асосий мақсад-муддаосидир. Забармард томонидан илгари сурилган қадри-ятлар, бу — эски қадриятларни тубдан ислоҳ қилишга бўлган мутлақ қобилият, руҳий-маънавий ижод, ҳукмронликка бўлган иродани бир нуқтада жамулжам этиш, ўта индивиду-ализм, ҳаётбахш оптимизм, ҳеч қандай чегарани тан олмай-диган баркамоллик сари интилиш. Жараёнларнинг чексиз бир тарзда ўзининг аввалги ҳолатига қайтиши ҳақидаги ғоя Н.нинг қатор фикр-мулоҳазаларига зид келиб, унинг фалса-
238