Фалсафа қисқача изоҳли луғат

Р. Носиров, И. Соипназаров, М. Абдурашидов
МУЛОҲАЗА — кишининг нарса, воқеа, ҳодиса ва қолат-лар ҳақидаги фикри еки ҳукми. Фикр ёки ҳукм — тафакку-рий фаолият тури, одам мияси ва онгининг маҳсули. Бироқ м., онгнинг ён-атрофга, борлиққа муносабати натижасида туғилади. Шунинг учун м.нинг тўғри ёки нотўғрилиги унинг мавжуддикни, борлиқни қандай акс эттириши орқали аниқ-ланади.
М. интуиция билан \ам боғлиқ. Интуицияда инсон нарса, воқеа, ҳодиса ва ҳолатларнинг қандай кечишини олдиндан билиши, фаҳмлаши мумкин. Бироқ унинг тагида ижтимоий амалиёт, катта ҳаётий тажриба ётади. Шунинг учун интуиция Ҳам худди онг каби кишининг узоқ йиллик изланишлари ва амалий тажрибаси маҳсули сифатида м.ни юзага келтиради.
Мантиқшуносликда м. қуйидагича тасниф қилинади:
229
Мулоҳазалаш ва аця
1. Тасдиқловчи ёки инкор этувчи м. 2. Якка жузъий ва уму-мий м. 3. Шартли, фарқловчи ва қатьий м. 4. Эҳтимолий, мавжудий ва зарурий м..
Агар фикр ҳолатни, нарсанинг маълум бир сифатларини тан олишга қаратилган бўлса, у тасдиқловчи м., агар фикр бу сифатларни рад этишга йўналтирилган бўлса, инкор қилув-чи м. дейилади.
Нарса, воқеа ва ҳолатлар ўзларининг якка, жузъий ва умумий хусусиятларига эга. Якка хусусият айнан шу нарсага тааллуқли, айнан шу ҳолатда намоён бўлади. Агар бу хусуси-ят бошқа нарсаларга воқеа, ҳодиса ва хрлатларга ҳам таал-луқяи бўлса, у гуруҳга, тоифага, туркумга хос бўлган жузъ-ий хусусиятларни юзага келтиради.
Агар бу хусусият бир туруҳ, тоифа, туркум доирасидан чиқиб, бошқа гуруҳ, тоифа ва туркумларга ҳам тааллукли бўлса, у х.ар хил доираларга оид умумий хусусиятга айлана-ди. Бу хусусиятлар ўз кўринишларига мос м.ни уйғотади.
Шартли м. фикрни бирор нарса, воқеа, ҳодиса ва ҳолат-лар билан шартли тарзда боғланиб келишидан ҳосил бўлади. Масалан, у истаган институтга кириш мумкин эди. Унда м. воқеа-ҳодисаларни бўлакларга ажратиш натижасида ҳосил бўлади. Масалан, у ё яхши билими туфайли, ёки яхши хоти-раси туфайли аъло баҳо олган. Қатьий м. нарса, воқеа, ҳоди-са ва ҳолатлар ҳақида чиқариладиган якуний фикр, хукм ҳисобланади.
Эҳтимолий м. нарса, воқеа, ҳодиса ва ҳолатларнинг ёки улардаги маълум бир хислатларнинг бўлиш ёки бўлмаслик эҳтимолидан келиб чиқиб билдириладиган фикрдир. Мавжу-дий м. ана шу нарса ва ҳолларнинг еки улардаги маълум бир хусусиятларнинг борлигини тан олган фикрдир. Зарурий м. эса улардаги маълум бир хусусиятларни ҳар қандай ҳрлатда сақланишини эътироф этадиган фикр ҳисобланади.
М., субъектив нуқтаи назардан - - шахсий, гуруҳий, кўриниши нуқгаи-назардан — субъектив ва объектив, мав-зулари нуқтаи назаридан—илмий; бадиий, диний, фалсафий ва бошқаларга бўлиниши мумкин. М.ни фалсафанинг билиш назарияси ва мантиқшунослик соҳалари кенг тадқиқ этади.