F. S. Meliboyeva tabiiy geografik jarayonlar

20-rasm. Trog vodiysini kesmada
ko`rini. 
 
 
 
 
Mavzuga oid savol va topshiriqlar 
1. Muzliklar va ularning turlari haqida tushuncha bering. 
2. Materik muzliklari bilan bog’liq holda shakllanadigan tabiiy geografik 
jarayonlar qanday kechadi? 
3. Materik muzliklari ta’sirida shakllanuvchi relyef formalari qanday 
shakllanadi? 
4. Tog’ muzliklari va ularning tabiiy qismlari to’g’risida tushuncha bering. 
5. Tog’ muzliklari bilan bog’liq holda yuz beruvchi qanday tabiiy geografik 
jarayonlarni bilasiz? 
6. Tog’ muzliklari ta’sirida yuzaga keluvchi relьef formalari hususida 
so’zlab bering. 
 
Tektonik kuchlar ta`sirida shakllanuvchi tabiiy geografik jarayonlar 
 
Tektonik (yunoncha textonikos-qurilishga oid) harakatlar- yer qarida sodir 
bo`lgan jarayonlar natijasida vujudga kelgan yer po`sti harakatlari; yer po`sti va 
asosan yer mantiyasidagi kuchlar ta`sirida sodir bo`lib, u bir vaqtning o`zida juda 

---

80 
katta maydonni o`z ichiga oladi. Yer yuzasi uzliksiz harakatda bo`ladi, lekin 
tektonik harakat tezligi katta emas: yiliga 0,01 mm dan 0,1 mm gacha yetadi. Bu 
harakatlar juda uzoq yillar davom etib, to`planishi natijasida yer po`stining ayrim 
qismlarida yirik siljishlar ro`y beradi. Amerikalik geolog G.Jilbert (1890 y) 
tektonik harakatlarni epeyrogenik (yer yuzida katta maydonlarning uzoq vaqt 
ko`tarilishi va cho`kishi) va orogenik (muayyan zonalarda burmalar hosil qilib, 
tog` tizmalarining shakllanishi) harakatlarga bo`lishni taklif etdi.
Rus geologlari A.P.Karpinskiy, M.M. Tetyayev tektonik harakatlarni 
tebranma burmali va uzilmali harakatlarga ajratdilar. Uzilmalar asosan chink kabi 
yirik relyef shakllarning vujudga kelishiga asos bo’ladi. Chink etimologiyasi 
noma’lum bo’lgan relyef ko’rinishi, o’zbek xalq tabiiy geografik termini bo’lib, 
uni qoraqalpoqlar va qozoqlar shing, qirg’izlar esa ching deb atashadi. CHinklar 
asosan Ustyurt platasi bo’ylab SHimoldan Janubga tomon 200 km masofada, 
balandligi 200 m ba’zi manba’larda esa xatto 350 m gacha bo’lgantik ko’tarilib 
turuvchi balandliklarni tashkil etadi. CHinklar Mang’ishloq yarim orolida ham 
mavjud. Chinklarning orqa qismi tekis plato (Ustyurt platosi) bo’lgani holda, old 
qismi esa, ko’pincha pastliklar, past tekisliklar tarzida rivojlanadi. (3-rasm)