F. S. Meliboyeva tabiiy geografik jarayonlar

1-rasm. A.R.Beruniy
Abu Rayhon Beruniy ona shahri Kotni 993 yili degish yuvib ketganligi xususida Al Osor Boqiya an-Qurun al Xoliya (O'tmish xalqlaridan qolgan yodgorliklar asarida) yozib qoldiradi.
Beruniy XI asrning birinchi yarmidayoq o'zan oqimida jinslarning o'ziga xos tarqalish va to'planish qonuniyatini kashf qiladi. Bu qonuniyatga ko'ra, suv oqimi bo'ylab yotqizilgan cho'kindi jinslarning katta kichikligi suv oqimining kuchiga to'g'ri proporsionaldir: ya'ni oqim qancha kuchli bo'lsa, shuncha katta jinslar yotqiladi va aksincha.¹
Uning fikricha, suv markazga intilish kuchiga ega, binobarin u pastdan yuqoriga qrab oqmaydi. Suvlarning tog' bag'ridan buloq shaklidan yoki yer
tagidan yuqoriga tomon fontan bo'lib otilib chiqishini Beruniy yer ostidagi bosim kuchiga bog'lab tushuntirgan. Daryo yotqiziqlari haqida esa Beruniy o'zinning “Aholi yashaydigan joylar orasidagi masofalarning oxirgi chegarasini aniqlash” nomli asarida shunday yozadi: “Kimki bu haqda fikr yuritar ekan, u shunday hulosaga keladi- tosh va shag'allar hamda mayda zarrachalar turli kuchlar ta'sirida tog'dan ajraladi, keyin uzoq vaqt davomida suv va shamol kuchi tufayli ularning qirralari tekislanib silliqlanadi hamda dumaloq shaklga kiradi. Ulardan o'z navbatida mayda donachalar- qum va changlar paydo bo'ladi. Agar bu shag'allar daryo o'zanida to'plansa, orasiga gil va qum kirib, bir butun qatlamga aylanadi.
Vaqtning o'tishi bilan aralashgan narsalar suv tagida ko'milib ketadi”
Tabiiy geografik jarayonlarga doir manbalardan biri o'rta asrlarda yashab o'tgan buyuk mutafakkir Abu Ali ibn Sinoning (980-1037 y) “Kitobi ash-shifo” asarining bir qismi “Tabiat”
(“Tabiatshunoslik” ma'nosida) da ham ko'rishimiz mumkin. Bu asarda
minerallarning hosil bo'lishi, yirik relyef shakllari- tog'lar, vodiylar, tekisliklarning paydo bo'lishi to'g'risida juda muhim xulosalar bor. Masalan, u relyef hosil bo'lishida tashqi (ekzogen) va ichki (endogen) kuchlarning mavjudligini yozadi.
Bu haqda olim quyidagicha mulohaza yuritadi “Chunki, yer qatlami, yer moddalarining qattiq va yumshoq joylari bo'ladi va suv yumshoq joylarni yuvadi yoki yumshoq joylarni shamol yalaydi, qattiq moddalar ajralib qoladi, natijada tepaliklar, tog'lar vujudga keladi”²
XV asr boshida Amir Temur imperiyasining poytaxti Samarqandga Kastiliya koroli Genrix III elchilar yuboradi. 1403 yildan 1406 yilgacha davom etgan elchilar sayohatiga Ryui Gonzales de Klavixo boshchilik qiladi. Klavixo bu
sayohati davomida Qizilqum relyefi va bundagi qum tepalar- barxanlar, do'ng qumlar haqida ma'lumot beradi. Bundan tashqari u Janubi-Garbiy Qizilqumning to'zima qumli yerlaridagi barxanlarning paydo bo'lishida va harakatida shamollarning ishiga tog'ri baho beradi.
Cho'llardagi asosiy relyef shakllari va ularning harakati Filipp Yefremovning (1774 yildan 1782 yilgacha) O'rta Osiyoga qilgan sayohati haqidagi ma'lumotlarida batafsil yoritilgan bo'li, uning o'lka cho'llari tog'risidagi geografik ma'lumotlarini Mendiar Bekchurin (1781 y.) yanada boyitadi. U qumli cho'llar relyefi shakllari (do'ng qumlar va gryada qumlar) ni ilk bor turlarga ajratadi.