|
1. Antropogen ta'sir tufayli yuzaga keluvchi tabiiy geografik jarayonlar.
Mavzuga oid savol va topshiriqlar.
Relyef shakllari katta-kichikligiga ko'ra qanday turlarga bo'linadi.
Moskva universiteti geomorfologlari relyef shakllarini genetik jihatdan qanday turlarini ajratishgan?
M. Mamatqulov O'zbekistonda uchraydigan tabiiy geografik jarayonlarni qanday turlarga bo'lib o'rgangan?
Tabiiy geografik jarayonlarni ikki yirik guruhga- endogen va ekzogen jarayonlarga bo'lib o'rgangan olimlar kimlar ?
Nurashning relyef shakllariga ta'siri
Ekzogen jarayonlar ta'sirida turli moddalarning olib ketilishi uchun eng avvalo tog' jinslari nuragan bo'lishi zarur. Nurash u yoki bu relyef shaklini hosil qilmaydi. Lekin, bu jarayonda tog' jinslari nurab, ekzogen omillar yordamida boshqa joyga olib ketilishi osonlashadi. Nurashda faqat tog' jinslari maydalanmasdan, ayrim sharoitlarda g'ovak jinslarning qattiqlashuvi ham yuz beradi. U o'z navbatida nurash mahsulotlarini eroziyadan va deflyatsidan saqlaydi.
Cho'kindi hosil bo'lish muhiti shakllanishida ko'p omillar ta'sir ko'rsatib, unda hududning iqlimi, relyefi va geotektonik rejimi muhim ahamiyatga ega. Ulardan har birining o'zgarishi cho'kindi hosil bo'lish jarayoni xususiyatlariga keskin ta'sir etadi. Turli iqlim, relyef va geotektonik rejimda nurash jarayoni turlicha kechadi. Yer yuzasida ochilib yotgan birlamchi tog' jinslarining havo, suv va muzlik, haroratning o'zgarishi va boshqa jarayonlar hamda organizmlar ta'sirida parchalanishiga nurash deyiladi. U nurash omillariga qarab fizik, kimyoviy va biologik nurashga bo'linadi.
Fizik nurash. Qattiq yaxlit jinslarning katta-kichik parchalarga bo'linib sinishiga fizik nurash deb ataladi. Bunda jinslarni tashkil etuvchi minerallarning ximiyaviy tarkibi o'zgarmaydi. Havo haroratining o'zgarib turishi fizik nurashning asosiy omilidir. Ayniqsa kontinental, arktik, tropik, subtropik iqlimli mintaqalarda nurashning ushbu turi ko'roq kuzatiladi.
Fizik nurash asosan tashqi sabablar yordamida yuz beradi. Chunonchi, yer yoriqlariga mineral va tog' jinslari orasiga kirib qolgan suvning temperaturasi pasayib, bu yerda suv muzlaydi, suv muzlashi bilan muz kengayib, jinslarning darz ketishiga olib keladi. Bunday nurash ko'proq yalang tog' jinslarida, baland tog'larda yilning barcha faslida bo'lib turadi.
Agar jins yoriqlariga suv kirib muzlasa, u holda fizik nurash jarayoni yana ham tezlashadi. Suv muzlaganda uning hajmi kengayishi ma'lum. Suvning yer yoriqlarida muzlashidan uning 1 sm2 yuzada (yer yorig'ida) itarish kuchi 870 kg ga yetadi. G'oyat katta bunday kuch har qanday qattiq jinsni ham maydalab tashlashi mumkin. Suvning takror muzlab erib turishi bilan bog'liq bo'lgan fizik nurash sovuqdan nurash deb ataladi. Fizik nurash natijasida qattiq jinslar mayda-mayda qirrali bo'lib ketadi, hatto zarrachalari 0,01 mm gacha yetadi. Uvalangan jinslar bo'lagi qanchalik kichik bo'lsa, fizik nurash faoliyati kamaya boradi. Qattiq jins zarrachalarining issiqdan kengayib ketishi va tuzlarning jins orasida to'planishi ham fizik nurashga kiradi. Tog' jinslari har xil minerallardan hosil bo'lganligi uchun issiqlikni bir xil o'tkazmaydi. Bundan tashqari, bir xil min eraldan tuzilgan tog' jinslari ham bir xilda kengaymaydi, chunki mineral kristali hamma tomonga har xil kengayadi. Shunga ko'ra, tog' jinslarini tashkil qilgan minerallarning issiqdan kengayishi va torayishi natijasida hatto granit jinsi ham maydalanadi. Ushbu tog' jinslarining quyosh nuri ta'sirida qizishi, tog' jinslarining rangiga ham bo'gliq holda shakllanadi. To'q tusli tog' jinslari quyosh nurini o'ziga ko'proq qabul qilsa, aksincha och tusli tog' jinslari quyosh nurini ko'proq qaytarib qisman o'zida olib qoladi va qora tusli tog' jinslariga nisbatan nurash jarayoni sustroq kechadi. Nurash jarayoni tog' jinslarining yuza qismida faol bo'lib, uning ichki qismiga kirib borgan sari kamayib boradi.
Nurash yer yuzasining o'simlik bilan qalin yoki siyrak qoplanganligiga ham bog'liq. Suv va o'simlik kam yoki butunlay yo'q bo'lgan joylarda fizik nurash kuchli bo'ladi. O'rta Osiyoda yoz faslida (Qoraqum cho'lida) qum va yalang toshlar temperaturasi 70—80° S ga yetadi, kechalari 5—10° S gacha pasayadi, natijada ularning hajmi birdan kamayib, jinslar yorilib ketadi. Nurash jarayonida tog' jinslarining darz ketganligiga ham bog'liq. Tog' jinsi qanchalik ko'p darz ketgan bo'lsa, u shunchalik tez nuraydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
