Ф. Жуманова, С. Авазова, Г. Жобборова, У. Хуснетдинов

ўқувчилар фаолияти 
натижаси 
5.4-расм. Таълим жараёни – яхлит мажму сифатида 

---

134 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Та
ъли
м
 
 нат
иж
аси
 
ўқув 
материалининг 
мазмуни 
таълим 
методлари 
Таълимнинг 
мақсади 
Ўқитувчи 
фаолияти 
Ўқувчи 
фаолияти 
таълим 
воситалари 
таълимнинг 
ташкилий шакллари 
5.5-расм. Таълим жараёни тузилмасининг яхлит 
тизим сифатидаги андозаси (модели) 

---

135 
 
 ўқитувчи томонидан раҳбарлик қилинади; 
 режали ташкил этилади ва бошқарилади; 
 яхлит ва умумий жараён; 

ўқувчиларнинг ёш бўйича ривожланиш қонуниятлари ва 
қизиқишларига мос ҳолда табақалашадии; 
 

ўқувчилар таълими, тарбияси ва камол топишини 
бошқаради
 
Таълим жараёнига хос хусусиятлар 
ўқитиш 
ўқиш 
ўқитувчининг таълим-тарбия мақсадларини рўёбга чиқаришга, 
ўқувчиларнинг билим ва тарбия олиши, уларни англаши ва амалиётда 
қўллашини таъминлашга йўналтирилган батартиб фаолияти
 
ўқувчи фаолияти бўлиб, унинг билиши, машқ қилиши ва орттирган 
тажрибаси асосида хулқ-атвори ва фаолиятида янги ўзгаришлар 
 вужудга келади
 
5.6-расм. Таълим жараёнига хос хусусиятлар 

---

136 
Мақсадли
таркибий қисм
(ТҚмақ) 
ЎҚИТУВЧИ 
 
ЎҚУВЧИ 
Мақсадни шакллантиради 
 
Мақсадни англайди 
Мотивацияли
таркибий қисм
(ТҚмот) 
ЎҚИТУВЧИ 
 
ЎҚУВЧИ 
Мотивларни шакллантиради 
 
Мотивларни амалга оширади 
Мазмунли
таркибий қисм
(ТҚмаз) 
ЎҚИТУВЧИ 
 
ЎҚУВЧИ 
Материални танлайди 
 
Материални ўзлаштиради 
Жараёнли
таркибий қисм
(ТҚжар) 
ЎҚИТУВЧИ 
 
ЎҚУВЧИ 
Фаолиятни ташкил этади 
 
Фаолиятни фаол бажаради 
Назоратли
таркибий қисм
(ТҚназ) 
ЎҚИТУВЧИ 
 
ЎҚУВЧИ 
Назоратни амалга оширади 
 
Ўз фаолиятини назорат қилади 
Натижали
таркибий қисм
(ТҚнат) 
ЎҚИТУВЧИ 
 
ЎҚУВЧИ 
Натижани таҳлил қилади 
 
Ўз натижаларини таҳлил этади 
Т
 
 
 
А 
 
 
 
Ъ 
 
 
 
Л 
 
 
 
И 
 
 
 
М 
5.7-расм. Таълимнинг таркибий қисмлари 
“Таълим” категориясининг моҳиятини очиш – бу таълим категориясига 
асосий белгилари бўйича таъриф бериш,  таълим белгиларининг мазмунини 
очиш демакдир. “Таълим” категориясининг белгилари: аниқ бир мақсадга қа-
ратилганлиги; жараён эканлиги; тизимлилиги; икки жиҳатга эгалиги ва ш.к. 
Белгиларнинг мазмуни таълим жараёнининг таркибий қисмлари орқали очиб 
берилиши мумкин (5.7-расм). 
Таълим – айрим таркибий қисмларини маълум бир кетма-кетликда ба-
жариш орқали амалга ошириладиган жараён ҳисобланади: 
 
ТҚ мақ. + ТКмот. – ТҚ маз. + ТҚжар. + ТҚ наз. + ТҚ нат. 

---

137 
Таълим - мақсадни шакллантириш ва англашдан бошланадиган ҳамда 
маълум бир мақсадга йўналтирилган жараён ҳисобланади. Таълимдаги барча 
таркибий қисмларнинг бажарилиши мақсадга бўйсундирилган бўлади. 
Таълим - бир бутунга боғланган айрим унсурлардан иборат тизимли жа-
раёндир. Таълимнинг биронта таркибий қисмини чиқариб ташлаш, жараён-
нинг бузилишига олиб келади. 
Таълим, яъни дидактик жараённинг моҳиятини қуйидаги формула 
ёрдамида ҳам бирмунча тўлиқ англаш мумкин:
ДЖ = ТМ + ЎФ + БФ 
Бу ерда: 
ДЖ - дидактик жараён; 
ТМ – ўқувчиларнинг ўқиш (ўрганиш) мотивацияси; 
ЎФ - ўқувчиларнинг ўзлаштириш фаолияти. 
БФ - ўқувчиларнинг билиш фаолиятини бошқариш. 
Таълим жараёнининг вазифалари:
1) маърифий вазифаси – билимларни эгаллаш, кўникма, малака ва ком-
петенцияларни шакллантириш;
2) тарбиявий вазифаси – ўқувчиларни ўқув фаолияти орқали тарбиялаш, 
уларда маънавий-ахлоқий сифатлар, қарашлар, эътиқодлар ва бошқа фазилат-
ларни шакллантириш;
3) ривожлантирувчи ва камол топтирувчи вазифаси – ўқувчи шахсида 
психик (руҳий) жараёнлар ва сифатларни шакллантириш, жисмоний сифатлар 
ва ақлий-маънавий фазилатлар шаклланишини таъминлаш.