Ф. Жуманова, С. Авазова, Г. Жобборова, У. Хуснетдинов

5. Бихевиоризм. Бихевиоризм (инглизча behavior – хулқ-атвор) – техно-
кратик таълим-тарбиянинг психологик-педагогик концепцияси бўлиб, у инсон 
ҳақидаги фанларнинг сўнгги ютуқларига асосланади ва одамнинг қизиқиш-
лари, қобилиятлари, хулқ-атворини аниқлашга қодир бўлган замонавий тадқи-
қот усулларидан фойдаланади.
Классик бихевиоризм асосчиларидан бири таниқли америкалик файласуф 
ва психолог Ж. Уотсон бўлиб, у хулқ-атворнинг (реакциянинг) қўзғовчига (рағ-
батга) боғлиқлиги ҳақидаги ҳолатни S -» R формуласи кўринишидаги муноса-
бат сифатида тасаввур қилган. Шундай қилиб, таълим-тарбияга татбиқан би-
хевиоризмнинг асосий ғояси - инсон ҳулқ-атвори бошқариладиган жараён 
эканлигидир. Бу қўлланиладиган рағбатлар билан шартланган бўлиб, ижобий 

---

146 
исботни талаб қилади. Муайян хулқ-атворни келтириб чиқариш, яъни муайян 
бир таълим-тарбия таъсирига эришиш учун самарали рағбатлантиришни тан-
лаш ва уларни тўғри қўллаш керак бўлади. 
Психолог Б.Ф. Скиннер ҳайвонларга ўргатиш борасида катта ютуқларга 
эришган ва одамларда ҳам маълум бир хулқ-атворни шу билан ҳосил қилиш 
мумкин, деган фикрга келган: зарур ҳатти-ҳаракатларни шакллантириш 
учун “рағбат – реакция - мадат” схемасига риоя қилишнинг ўзи кифоя. Ин-
соннинг ахлоқий фазилатлари: жасорат ёки қўрқоқлик, жиноятчилик ёки сахо-
ват бўладими, уларнинг барчаси ҳолат, рағбат ва мадат билан белгиланади. 
Шунга кўра, инсоннинг ахлоқий камолоти унинг атроф-муҳитга янг яхши мос-
лашиш қобилиятига боғлиқ бўлиб, бу мослашув табиати тирик организмлар-
нинг табиатга мослашишидан фарқ қилмайди. 
Б.Ф. Скиннер таъкидлашича, замонавий жамият “оқилона фикрлаш – тўғ-
ри тафаккур”га асосланиши керак. Технократик йўналиш тарафдорлари фик-
рича, таълим-тарбия индустриал жамият талабларига мос бўлган идеалга мўл-
жал олиши лозим. Бихевиоризм тарафдорлари таълим-тарбия жараёни оқи-
лона алгоритмлар билан бошқариладиган қизғин ақлий фаолият муҳитини яра-
тишга қаратилган, индивидуал фаолият рағбатлантириладиган, “саноат ода-
ми” фазилатларини шакллантиришга йўналтирилган бўлиши керак, деб ҳисоб-
лайдилар.