Ф. Жуманова, С. Авазова, Г. Жобборова, У. Хуснетдинов

Маърифат (таълим, тарбия) мазмунининг 
вариативлиги бўйича тузилмалари 
Концентрик (битта 
умумий марказли) 
тузилма
 
Чизиқли 
тузилма
 
7.6-расм. Маърифат мазмунининг вариативлиги
бўйича тузилмалари 
 
Бурама чизиқли 
тузилма
 
Аралаш тузилма
 

---

175 
1) маърифат мазмунининг жамият, фан, маданият ва шахс ривож-
ланиши талабларига мос бўлиши тамойили. Бу тамойилга мувофиқ таълим-
тарбия мазмунда анъанавий билим, кўникма ва малакалар ҳамда компетенция-
лар билан бирга жамиятнинг ривожи, илмий билимлар, маданий ҳаёт даражаси 
ва шахс камолоти имкониятлари ўз аксини топиши назарда тутилади; 
 
2) маърифий мазмун ва жараёнларнинг бирлиги тамойили. Бу тамо-
йил таълим-тарбия мазмунни танлашда бир томонлама ёндашувни рад этади. 
У аниқ ўқув-тарбия жараёнини амалга ошириш билан боғлиқ ташкилий шарт-
шароитларни ҳисобга олишни назарда тутади. Бу таълим-тарбия мазмунини 
лойиҳалаштириш жараёнида тақдим этиш ва ўзлаштириш тамойиллари, тех-
нологияси, даражаси ва улар билан боғлиқ ҳатти-ҳаракатларни ҳисобга олиш 
лозимлигини англатади; 
3) маърифат мазмунининг тузилмавий бирлиги тамойили. Бу тамо-
йил маърифий тизимнинг турли босқичларида таълим-тарбиянинг қуйидаги 
таркибий қисмлари ўзаро мувофиқлашувини кўзда тутади: назарий тушунча, 
ўқув фани, ўқув материали, педагогик фаолият, ўқувчи шахси; 
4) маърифат мазмунини инсонпарварлаштириш тамойили. Бу тамо-
йил ўқувчиларнинг умуминсоний ва миллий маданиятни фаол ижодий ва ама-
лий ўзлаштириши учун шарт-шароитлар яратилиши билан боғлиқдир. Бунинг 
учун инсонпарварлик ғоялари таълим-тарбия мазмунига сингдирилиши керак. 
Бу эса, ўз навбатида, ижтимоий-гуманитар ва табиий-илмий фанларнинг ўзаро 
боғлиқлиги тамойили ўзгаришини талаб этадики, унинг асосида шахсга йўнал-
ганлик ғояси бўлиши зарур; 
5) маърифат мазмунини фундаменталлаштириш тамойили таълим-
тарбияни инсонпарварлаштириш йўлидаги тўсиқларни йўқотишга имкон бе-
ради ва таълим олувчиларнинг билиш ва амалий қайта ўзгартириш фаолияти 
моҳиятини англашини назарда тутади. Бунда таълим-тарбия нафақат билим, 
кўникма ва малакаларга эга бўлиш усули, балки ўқувчиларни янги билимлар 
олиш, кўникмаларни мустақил эгаллаш усуллари билан қуроллантириш воси-
тасига ҳам айланади; 
6) маърифат мазмунининг кетма-кетлик тамойили. Мазкур тамойил 
таълим-тарбия мазмунини ўсиб бориш йўналишида режалаштиришдан иборат 
бўлишини англатади, бунда, энг аввало, ҳар бир янги билим, кўникма ва мала-
ка аввалги даражага таяниши ва ундан келиб чиқиши ҳисобга олинади; 
7) маърифат мазмунининг мунтазамлик тамойили. Ушбу тамойил 
ўрганиладиган билимлар ҳамда шакллантириладиган кўникма, малака ва ком-
петенцияларни яхлит тизимдаги ўрни бўйича, шунингдек умумий ўрта таълим, 
барча ўқув курслари ва яхлит мазмуннинг бир-бирига, умуминсоний ва мил-
лий маданият тизимига боғлиқлиги бўйича кўриб чиқилиши кўзда тутилади; 

---

176 
8) маърифат мазмуни ўқувчиларнинг ёш хусусиятларига мослиги та-