Ф. Жуманова, С. Авазова, Г. Жобборова, У. Хуснетдинов

Маърифий мазмуннни лойиҳалаш предметларига қуйидагилар киради: 
маърифий мазмун концепцияси (яхлит ёки алоҳида таълим турлари бўйича), 
айрим ўқув фанлари ва курслари, маърифий ўқув дастурлари, ўқув қўлланма-
лар, дидактик материаллар, дастурий маҳсулотлар ва ш.к. 
Маърифатнинг вариативлиги, яъни ўзгариб туриши замонавий маъри-
фий тизим тараққиётининг асосий тамойиллари ва йўналишларидан бири 
ҳисобланади. Таълим-тарбия муассасалари ташкилий-ҳуқуқий шаклларининг 
вариативлиги давлат ва нодавлат муассасаларига бўлиниши билан изоҳланса, 
турларининг вариативлиги умумий ўрта таълим мактаблари, ихтисослашти-
рилган умумий ўрта таълим мактаблари, бошланғич, ўрта, ўрта махсус ва олий 
профессонал маърифий муассасалар, махсус (коррекцион) мактаблар, мактаб-
дан ташқари ва бошқа муассасаларнинг хилма-хиллиги билан шарҳланади. 

---

174 
Кундузги, кечки, сиртқи ва экстернат шакллар ҳам вариативлик кўринишлари-
дан биридир. Демак, маърифат мазмунининг вариативлиги таълим-тарбия 
муассасаларининг типлари (турлари), уларнинг ўқув режалари ва таълимнинг 
турли босқичларига хос маърифий (ўқув-тарбия) дастурлари тузилмалари би-
лан аниқланади. 
Маърифат мазмунининг вариативлигидан келиб чиқилган ҳолда унинг 
қуйидаги тузилмалари фарқланади (7.6-расм): 
1) чизиқли тузилма – ўқув материалининг қисмлари фақат бир марта 
ўрганилади ва узлуксиз кетма-кетлик ҳосил қилади; бунда изчиллик, батартиб-
лик, ҳаммабоплик ва тушунарлилик тамойилларига амал қилинади (тарих, 
мусиқа каби ўқув фанларининг мазмуни);
2) концентрик (битта умумий марказли) тузилма – билимларга қай-
та мурожаат этилади, “жон” киритилиши; мазмун аста-секин кенгайиб боради, 
янги маълумотлар билан бойитилади (физика, кимё, биология каби ўқув фан-
ларининг мазмуни);
3) бурама чизиқли тузилма – бош муаммо (масала) назарда тутилиб, 
унга боғлиқ билимлар доираси аста-секин кенгайтирилади, чуқурлаштирила-
ди (педагогика, психология каби ўқув фанларининг мазмуни);
4) аралаш тузилма – чизиқли, концентрик ва бурама чизиқли тузилиш-
ларнинг ўзаро уйғун бирикмаси - мазмуннинг айрим қисмлари турли усуллар-
да моҳирлик билан баён қилинади. 
Маърифат мазмунини лойиҳалаштириш қуйидаги умумий тамойил-
ларга мувофиқ амалга оширилади: