R
a
bo’ladi. Natijada ikkala tirqishning mos nuqtalaridan chiqayotgan nurlar ekranning
biror A
4
nuqtasida interferensiyalashib bir-birini sundiradi, ya’ni yorug’lik
intensivligining minimumi kuzatiladi. Bu minimumlar kushimcha minimumlar
deyiladi;
v) kuzatish burchagi
ning shunday qiymatlari ham mavjudki, bunda
ikkalar irkishning mos nuqtalaridan chikib ekranning biror nuqtasiga (masalan A
3
nuqtaga) etib kelgan nurlar bir xil fazada ham, qarama-qarshi fazada ham
bo’lmaydi. Shuning uchun ular interferensiyalashib, yorug’likning maksimumini
ham, minimumini ham bermaydi. Balki bu nuqtadagi yorug’lik biror oraliq
intensivlikka ega bo’ladi.
Endi tirqishlar soni ikki emas, balki ko’proq, masalan, to’rtta yoki sakkizta
bo’lgan hollarni ko’raylik. Bu hollarga mos bo’lgan yorug’lik intensivligining
taksimotlari 2.9-v, g rasmlarda tasvirlangan. Asosiy minimumlar va asosiy
maksimumlar ekrandagi o’z urinlarini o’zgartirmaydi. Maksimumlar ensizroq va
yorugroq, maksimumlar oralig’i esa qorong’uroq bo’ladi. Agar tirqishlar soni N ga
teng bo’lsa, difraksion manazaradagi ikki qo’shni asosiy maksimum oralig’ida N -
1 kushimcha minimum vujudga keladi. Kushimcha minimumlar oralig’ida esa
kushimcha maksimumlar mavjud bo’lib, ular ekranda fon deb ataladigan
kuchsizgina yorug’likni vujudga keltiradi.
Difraksion panjaradagi aloxida i – tirqish asosiy maksimum yo’nalishida
junatayotgan yorug’lik to’lqinning amplitudasi E
im
bo’lsin. Ekranning asosiy
335
maksimum vujudga keladigan nuqtasiga barcha tirqishlardan tebranishlar bir xil
fazada yetib keladi. Shuning uchun natijaviy tebranish amplitudasi
N
l
i
i
NA
A
A
1
bo’ladi, chunki aloxida tirqishlardan kelayotgan tebranishlar amplitudalari o’zaro
teng. Bundan asosiy maksimumning intensivligi
I A
2
=N
2
A
2
ga teng bo’ladi. Demak, difraksion panjara tufayli vujudga keladigan manzaradagi
asosiy maksimumlarning intensivliklari panjaradagi tirqishlar soni N ning
kvadratiga proporsional bo’ladi.
Agar difraksion panjara oq yorug’lik bilan yoritilsachi? Oq yorug’likni turli
to’lqin uzunlikli bir qator monoxromatik yorug’lik to’lqinlarning superpozitsiyasi
deb karash mumkin. Bu monoxromatik to’lqinlar
difraksion panjaradan o’tayotganda o’zlarining
mustaqilliklarini
saqlaydilar.
Asosiy
maksimumlar yorug’likning to’lqin uzunligiga
bog’liq. Bundan faqat nolinchi tartibli (k=0)
asosiy maksimumlar istisnodir. Haqiqatdan, k=0
bo’lganda ning har qanday qiymatlari uchun
asosiy maksimum =0 burchak ostida kuzatiladi,
ya’ni
oq
yorug’lik
tarkibidagi
barcha
monoxromatik to’lqinlarining nolinchi asosiy
maksimumlari ustma-ust tushadi. Shuning uchun
difraksion manzaraning markazidagi ( =0) asosiy
maksimum oq bo’ladi. Lekin birinchi, ikkinchi va
xokazo tartibli (k=1, 2, 3, …) asosiy
maksimumlar
turli
to’lqin
uzunlikli
monoxromatik
yorug’liklar
uchun
turlicha
burchaklar ostida kuzatiladi. Masalan, to’lqin
23.15-rasm
336
uzunligi kattaroq bo’lgan qizil yorug’likning (
qizil
=0,76 mkm) asosiy maksimumi
binafsha yorug’liknikiga (
binafsha
=0,40 mkm) karaganda kattaroq burchak ostida
kuzatiladi.
Umuman,
monoxromatik
yorug’likka
tegishli bo’lgan asosiy
maksimumning ekrandagi tasviri difraksion panjaraning tirqishlariga parallel
bo’lgan juda ensiz chiziq shaklida namoyon bo’ladi. Panjaradan oq yorug’lik
o’tayotgan bo’lsa, ekranda spektr deb ataladigan rangli o’zaro parallel ensiz
chiziqlar kuzatiladi. Bu chiziqlarning har biri ayrim yorug’likka tegishli bo’lib, bu
chiziqlar, odatda, spektral chiziqlar deb ataladi. Spektrning tartibi (ya’ni k ning
qiymati) yuqorilashgan sari spektr tarkibidagi chiziqlar bir-biridan yaxshiroq
ajralgan bo’ladi.
Har qanday optik asbob singari difraksion panjaraning ham asosiy
harakteristikasi – uning ajrata olish qobiliyatilir. Ajrata olish qobiliyati deganda
difraksion panjaraning to’lqin uzunliklari bir-biriga yaqin bo’lgan nurlarni ajratish
xususiyati tushuniladi. Masalan, panjaraga tushayotgan yorug’lik ikki
monoxromatik nurning yig’indisidan iborat bo’lsin. Bu nurlarning to’lqin
uzunliklari bir-biridan
ga farq kilsin, ya’ni birinchi nurning to’lqin uzunligini
deb bedgilasak, ikkinchisiniki +
bo’ladi. Difraksion panjaraning k – tartibli
spektrida ikkinchi nurning asosiy maksimumi birinchi nurnikiga nisbatan kattaroq
burchak ostida kuzatiladi. Ekranda esa bu nurlarning asosiy maksimumlari yonma-
yon joylashgan ikki spektral chiziq tarzida namoyon bo’ladi. Lekin spektral
chiziqning kengligi kichik bo’lsa ham, baribir chekli qiymatga ega. Shuning uchun
ikkala nur to’lqin uzunliklarining farqi
juda kichik bo’lsa, ikkala chiziq bir-
biriga nihoyat yaqin joylashadiki, natijada ular yagona chiziq tarzida qabo’l
kilinadi. Boshqacha aytganda, ikkala chiziqni ajrim qilib bo’lmaydi. 23.15-rasmda
ning turlicha qiymatlari uchun k-tartibli spektrdagi ikki qo’shni chiziqlar (ya’ni
asosiy maksimumlar) tasvirlangan.
Bunda
to’lqin uzunlikli nur asosiy maksimumining intensivligi nuqtaviy
chiziqlar bilan,
+
to’lqin uzunlikli nurniki esa shtrix chiziqlar bilan
tasvirlangan. Uzluksiz chiziq ikkala maksimumning yig’indi intensivligini
337
bildiradi. Rasmdan ko’rinishicha,
kichiklashib, maksimumlar yaqinlashgan sari
uzluksiz egri chiziqning chukurlik sohasi borgan sari kamayib, nihoyat, butunlay
yukolib ketadi (23.15-v rasmga k.).
Bu ikki maksimumni bir-biridan ajrim bo’lish chegarasi sifatida Reley
quyidagi fikrni taklif qilgan: agar yig’indi egri chiziq minimumining ordinatasi
maksimumlar ordinatalarining 0,8 qismiga teng bo’lsa, manzara ajrim bo’lishi
mumkin.
Demak, 23.15-a va b rasmlardagi maksimumlar ajrim bo’ladi. 23.15-v
rasmda tasvirlangan maksimumlar ajrim bo’lmaydi. Bu darajada bir-biriga yaqin
to’lqin uzunlikli nurlar yagona nur sifatida qabo’l kilinadi. Lekin ajrata olish
qobiliyati yanada yaxshi bo’lgan panjara bu ikki nurni ajrata olishi mumkin.
Umuman, optik asbob ajrata oladigan ikki spektral chiziq to’lqin
uzunliklarining farqi
ni ajratish mumkin bo’lgan spektral masofa deb, /
esa
asbobning ajrata olish qobiliyati deb ataladi.
Difraksion panjaraning ajrata olish qobiliyati panjaradagi tirqishlarning
umumiy soni N va spektrning tartib nomeri k ning ko’paytmasiga teng, ya’ni:
N
Do'stlaringiz bilan baham: |