F I z I k a o’quv qo’llanma

R

R

R

A

A

A

  deb  olish  mumkin.  Natijada  k  juft  bo’lgan  hol 

uchun 

             

2

2

1

R

A

A

A

                                                    (23.36)   

k  ning  kichik  qiymatlarida  (masalan,  3 5  ga  teng  bo’lganida)  E

km

  va  E

1m

  lar 

bir-biriga  yaqin  sonlar  (E

km

E

1m

)  bo’ladi.  Shuning  uchun  k  tok  bo’lganda  A 

nuqtada  yorug’lik  intesivligining  maksimumi  (

1

1

2

2

A

A

A

A

R

),  k  juft  bo’lganda 

esa  minimumi  (

0

2

2

1

R

A

A

A

)  kuzatiladi.  To’siqdagi  tirqish  ochiq  qoldirgan 

Frenel  zonalarining  soni  katta  bo’lganda  E

km

<

1m

  bo’ladi.  Shuning  uchun  A 

nuqtadagi  yorug’lik  to’lqinning  natijaviy  amplitudasi  k  tok  bo’lganda 

2

2

2

1

1

A

A

A

A

R

,  k  juft  bo’lganda  ham 

2

2

2

1

1

A

A

A

A

R

  bo’ladi.  Boshqacha 

aytganda,  bu  holda  yorug’lik  xuddi  shaffofmas  to’siq  bo’lmagan  holdagidek 

---

 

329 

23.13-rasm 

tarqaladi.  Yuqorida  yuritilgan  mulohazalar  faqat  A  nuqta  uchun  o’rinli  ekanligini 

aloxida  qayd  qilaylik.  Haqiqatdan,  E  ekrandagi cheksiz ko’p nuqtalar ichidan faqat 

A  nuqtani  M  bilan  birlashtiruvchi  to’g’ri  chiziq  tekshirilayotgan  to’siqdagi 

doiraviy  teshik  uchun  simmetriya  o’qi  bo’lib  xizmat  qiladi.  Bu  holda  to’siqdagi 

doiraviy  teshik ochiq qoldirgan  bo’ladi. 

Lekin  ekranning    to’siqdagi 

doiraviy  teshik  ochiq  qoldiradigan  

Frenel 

zonalarining 

manzarasi 

o’zgacha  bo’ladi.  Bu  holda  to’siq 

uchinchi  Frenel  zonasini  qisman 

berkityapdi.  Ammo  turtinchi  Frenel 

zonasining 

bir 

qismi 

doiraviy 

teshikka  to’g’ri  keladi,  ya’ni  ochiladi.  A  nuqtadan  yanada  uzoqroqdagi  nuqta 

uchun esa teshik ochiq qoldirgan zonalarning manzarasi yanada boshqacha bo’ladi. 

Bu  esa  ekranning  A  nuqtadan  turlicha  uzoqlikdagi  A

1

, A

2

, … nuqtalarida yorug’lik 

intensivligining  turlicha  bo’lishiga sabab bo’ladi.  

2.  Doiraviy  diskdan  hosil  bo’ladigan  difraksiya.  Nuqtaviy  monoxromatik 

yorug’lik  manbai  M  dan  tarqalayotgan  nurlar  yo’liga  doiraviy  disk  shaklidagi 

shaffofmas  to’siqni  joylashtiraylik  (23.13-rasm).  E  ekranni  esa  to’siqka  parallel 

qilib  joylashtiramiz.  M  manba  va  doiraviy  diskning  markazidan  utuvchi  to’g’ri 

chiziq  ekranni  A  nuqtada  kesadi.  A  ni  kuzatish  nuqtasi  sifatida  tanlasak,  to’siq  S 

to’lqin  frontidagi  Frenel  zonalarining  k  tasini  berkitadi.  Shuing  uchun  A  nuqtadagi 

yorug’lik  to’lqinning  amplitudasi  k+1  va  undan  katta  nomerli  Frenel  zonalaridan 

kelayotgan  to’lqinlar  amplitudalarining  yig’indisiga  teng  bo’lad,  ya’ni

 

2

2

2

2

)

1

(

3)

(R

)

2

(

1

)

1

(

)

3

(

)

2

(

)

1

(

R

R

R

R

m

R

R

R

A

A

A

A

A

A

A

A

A

                       (23.37) 

k  unchalik  katta  bo’lmagan  hollar  uchun  E

1m 

va  E

(k+1)m

  bir-biridan  kam  farq 

qiladi.  Shu  sababli  A  nuqtadagi  yorug’lik  intensivligi  xuddi  manba  va  ekran 

oralig’ida  xech  qanday  to’siq  bo’lmagan  holdagidek  bo’ladi.  Lekin  A  nuqtadan 

biror  masofa  uzoqlikdagi  A

1

  nuqtani  kuzatish  nuqtasi  sifatida  tanlasak,  doiraviy 

23.13.- 

Rasm    

 

---

 

330 

disk  k+1  Frenel  zonasini  qisman  berkitadi,  ikkinchi  tomondan  k  zona  qisman 

ochiladi.  Shuning  uchun  A

1

  nuqtadagi  yorug’lik  intensivligi  A  nuqtadagiga 

nisbatan  zaifroq  bo’ladi.  A

1

  dan  ham  uzoqroq  joylashgan  A

2

  ni  kuzatish  nuqtasi 

sifatida  tanlaganimizda  esa  to’siq  Frenel  zonalarini  yanada  boshqacharoq  tarzda 

berkitadi.  Natijada  ekranning  A  nuqtadan  turlicha  uzoqlikdagi  nuqtalarida 

yorug’lik  intensivliklari    bo’ladi.  Difraksion  manzara  esa  nisbatlashuvi  yorug’  va 

qorong’u  halqalar  ko’rinishida  bo’lib,  k  ning  tok  qiymatlarida  ham,  juft 

qiymatlarida  ham  manzaraning  markazi  (ya’ni  A  nuqta)  yorug’  bo’ladi.  Ekranda A 

nuqtadan  uzoqlashib  geometrik  soya  sohasidan  chiqilganda  difraksion  manzara 

sezilmaydigan  darajada  xiralashgan  bo’ladi.  Buning  sababi  bu  sohada  difraksion 

manzaraning  ustiga kuchli  yorug’likning  tushishidir.