F I z I k a o’quv qo’llanma

 

23.7  Yorug’lik difraksiyasi 

 

Yorug’lik  difraksiyasi  deb  ataladigan  hodisada  yorug’lik  nurlari  shaffofmas 

to’siqlardan  egilib  o’tib,  geometrik  soya  sohasiga  kirib  boradi.  Difraksiya  suzi 

lotincha  "difrakcio" - "egilib  o’tish" dan olingan. 

 

Masalan,  nuqtaviy  monoxromatik yorug’lik  manbai  M dan tarqalayotgan 

yorug’lik  nurlarining  yo’liga shaffofmas jismdan  yasalgan  disk shaklidagi  T to’siq 

joylashtirilgan  bo’lsin.(23.11-rasm). 

 

Geometrik optika qonunlariga asosan, E ekranda T to’siqning soyasi  – doira 

shaklidagi  qorong’u  soha  ko’zatilishi  lozim.  Tajribada,  haqiqatdan,  shunday 

manzara  kuzatiladi.  Lekin  to’siqdan  ekrangacha  bo’lgan  masofa  to’siq 

o’lchamlaridan  bir  necha  ming  marta  katta  bo’lgan  holda  ekranning  to’siq 

karshisidagi  sohasida  qorong’ulik  emas,  balki  ketma-ket  joylashgan  yorug’  va 

qorong’u  konsentrik  halqachalar  kuzatiladi.  Xuddi  shunday manzara yorug’lik juda 

kichik  tirqishdan  utganda ham kuzatiladi.   

 

Geometrik  optika  qonunlariga  zid  bo’lgan  yorug’lik  difraksiyasining 

moxiyati  quyidagi  tarzda  tushuntiriladi:  Gyuygens  prinsipiga  asosan,  to’lqin 

frontining  har  bir  nuqtasini  ikkilamchi  to’lqinlarning  manbalari  deb  hisoblash 

mumkin.  Frenel  esa  Gyuygens  prinsipini  takomillashtirib,  bu  ikkilamchi 

to’lqinlarning  manbalarini  kogerent  manbalar  deb  va  fazoning  ixtiyoriy 

nuqtasidagi  tebranishni  bu  nuqtaga  yetib  kelgan  ikkilamchi  kogerent  to’lqinlar 

interferensiyalashishining  natijasi  deb  qarash  lozim,  degan  fikrni  ilgari  surdi. 

Frenel  o’zi  takomillashtirgan  prinsip  (bu  prinsipni  Gyuygens-Frenel  prinsipi  deb 

atash  odat  bo’lgan)  yordamida  yorug’lik  difraksiyasiga  oid  bir  qator  hodisalarni 

tushuntirdi.  To’lqin  frontidagi  nuqtalar,  ya’ni  ikkilamchi  kogerent  manbalar  soni 

23.11-rasm   

 

---

 

325 

23.12-rasm 

 

nihoyatda  ko’p  bo’lgani  uchun  ikkilamchi  to’lqinlarning  fazoning  ixtiyoriy 

nuqtasidagi  interferensiyasini  hisoblash  umumiy  holda  ancha  kiyin  masala.  Ammo 

Frenel  tomonidan  taklif  etilgan  to’lqin  frontini  zonalarga  ajratish  usulidan 

foydalanish  natijasida  bu hisoblashni oddiygina amlga  oshirish mumkin.