F I z I k a o’quv qo’llanma

23.9  Frenel difraksiyasi 

 

Difraksion  hodisalar  ikki  sinfga  bo’linadi.  To’siqka  tushayotgan  yorug’lik 

to’lqinning  fronti  sferadan  iborat  bo’lgan  va  kuzatish  nuqtasi  chekli  masofada 

joylashgan  holdagi  difraksion  hodisalarni  birinchi  marta  Frenel  urgangan.  Shuning 

uchun bu sinfga oid hodisalar Frenel difraksiyasi deb ataladi. To’siqka tushayotgan 

nurlar  parallel  dastani  hosil  qilgan  va  difraksion  manzara  cheksizlikda 

mujassamlashgan  holdagi  hodisalarni  Fraungofer  tekshirgan.  Shuning  uchun  bu 

hodisalar Fraungofer difraksiyasi deb ataladi.  

 

Frenel difraksiyasiga  taallukli  bo’lgan ikki  hodisa bilan  tanishaylik. 

 

1.  Doiraviy  teshikdan  hosil  bo’ladigan  difraksiya. Nuqtaviy monoxromatik 

yorug’lik  manbai  (M)  dan  tarqalayotgan  yorug’lik  nurlarining  yo’liga  doira 

shaklidagi  teshigi  bo’lgan shaffof T to’siq joylashtiraylik   

E  ekranni  to’siqka  parallel  qilib  joylashtirsak,  M  manbadan  va  doiraviy  teshikning 

markazidan  o’tuvchi  to’g’ri  chiziq  ekranni A nuqtada kesadi. A ni kuzatish nuqtasi 

sifatida  tanlab,  to’siqka  yetib  kelgan  to’lqin  frontidan  Frenel  zonalarini  ajrataylik. 

To’siqdagi  teshik  zonalardan  k  tasini  ochiq  qoldiraylik.  Bu  zonalardan  A  nuqtaga 

---

 

328 

yetib  kelayotgan  yorug’lik  to’lqinlar  amplitudalarining  yig’indisi  ((2.3)  ifodaga 

asosan) shu nuqtadagi natijaviy  tebranish amplitudasini  ifodalaydi,  ya’ni: 

                E

m

= E

1m

 - E

2m

 +

 

E

3m

 -

 

E

4m

+…+ E

km     

                                   (23.34) 

 

Bu  ifodadagi  oxirgi  hadning  musbat  ishorasi  k  tok  bo’lgan  hol  uchun, 

manfiy  ishorasi  esa  k  juft  bo’lgan  hol  uchun  o’rinlidir.  To’siqdagi  doiraviy  teshik 

tok  sonli  Frenel  zonalarini  ochiq  qoldirgan  hol  uchun  (23.31)  ifodani  quyidagi 

ko’rinishda yozish mumkin: 

2

2

2

2

2

.......

2

2

2

1

R

)

1

(

1

3

2

1

1

R

R

R

R

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

                (23.35) 

Aksincha,  to’siqdagi  teshik  juft  sonli  Frenel  zonalarini  ochiq  qoldiradigan 

hol uchun (23.34) ifoda quyidagi  ko’rinishga  keladi: 

R

R

R

R

R

R

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

2

2

2

2

2

.......

3

2

2

)

2

(

1

)

1

(

1)

-

R

(

)

2

(

3

3

2

1

1

  

Lekin  ikki  qo’shni  zonalar  (masalan,  k-1  va  k-Frenel  zonalari)  tufayli  A 

nuqtada  uygotiladigan  tebranish  amplitudalari  E

(k-1)m 

va

 

E

km 

bir-biridan  kam  farq 

qilgani  uchun 

2

2

)

1

(