F I z I k a o’quv qo’llanma

 

 24.4    Tabiiy va qutblangan yorug’lik 

 

Oldingi  ma’ruzalarda  qayd  qilganimizdek,  yorug’lik  nurlari  to’lqin 

uzunliklari 

(0,40 0,75) 10

-6

 

m 

intervaldagi 

ko’ndalang 

elektromagnit 

tebranishlarning  tarqalish  yo’nalishlaridir.  Quyosh  yoki  shamdan  tarqalayotgan 

yorug’lik  nurlari  deganda  shu  manbaning  atomlari  (elementar  «nurlangich»  lar) 

dan  chiqayotgan  yorug’lik  to’lqinlarning  aralashmasi  tushuniladi.  Yorug’lik 

manbaining 

o’lchamlari 

qanchalik 

kichik 

bo’lmasin, 

baribir, 

undagi 

«nurlangichlar»  soni  nihoyat  ko’p  bo’ladi.  Boshqacha  aytganda,  har  onda 

manbadagi  milliardlab  atomlar  to’lqin  nurlantirishni  tugallasa,  milliardlab  atomlar 

esa  to’lqin  chiqarishni  boshlaydi.  Agar  bu  elementar  elektromagnit  to’lqinlar 

---

 

344 

ichidan  ixtiyoriy  bittasini  ajratsak,  uni  nur  yo’nalishiga  (ya’ni  nurning  tarqalish 

tezligi  v  vektor  yo’nalishiga)  perpendikulyar  hamda  o’zaro  perpendikulyar  bo’lgan 

E va N vektorlarning  tebranishlari  sifatida tasavvur qilishimiz  kerak.   

Bundan  E  vektor  tebranadigan tekislik  tebranish tekisligi va N vektor tebranadigan 

tekislik  qutblanish  tekisligi  deb  ataladi.  Lekin  tasvirni  yakkollashtirish  maqsadida 

elektromagnit  to’lqinni  faqat  E  vektorning  tebranishlari  sifatida  aks  ettirish  odat 

tusiga kirgan. 

Biz  ham  shunga  amal  qilaylik,  yorug’lik  to’lqinlar,  ya’ni  E  vektorlarning 

tebranishlari  faqat  bitta  tekislikda  sodir  bo’ladigan  yorug’lik  to’lqinlar  yassi 

qutblangan  yorug’lik  deb  ataladi.  Demak,  tabiiy  yorug’lik  manbaining  aloxida 

atomidan  bir  nurlanish  jarayonida  chiqarilgan  yorug’lik  to’lqin  yassi  qutblangan 

yorug’likka  yorkin misol bo’la oladi.  

Yuqoridagi  mulohazalar  tabiiy  yorug’lik  manbaining  alohida  atomi  bir 

nurlanish  jarayonida  chiqaradigan  to’lqin  tizmasi  uchun  o’rinli.  Nurlanish  jarayoni 

taxminan  10

-8

  s  davom  etadi.  Bunda  chiqariladigan  to’lqin  tizmasining  uzunligi  3 

m  chamasida  bo’ladi.  Shundan  sung  atom  to’lqinning  yangi  tizmasini  nurlantirishi 

mumkin.  Lekin  bu  tizmadagi  E  vektorning  yo’nalishi  oldingi  tizmaniqi  bilan 

bog’liq  bo’lmaydi.  Tabiiy  yorug’lik 

manbaidagi 

turli 

atomlar 

nurlantirayotgan 

to’lqinlarning 

E 

vektorlari  esa  turlicha  yo’nalishlarga 

ega  bo’lib,  barcha  yo’nalishlar  teng 

extimollidir.  Masalan,  yorug’lik  nuri 

manbadan 

ko’zatuvchi 

tomon 

tarqalayotgan  holda  “nurlangich”lardan 

tarqalayotgan 

to’lqinlar 

E 

vektorlarining 

biror 

ondagi 

fotografiyasi  (xayoliy)  bo’ladi.  Bunday 

24.6-rasm   

 

---

 

345 

yorug’lik  tabiiy  yorug’lik  yoki  qutblanmagan  yorug’lik  deyiladi.  Umuman,  tabiiy 

yorug’likni  barcha  yo’nalishlardagi  yassi  qutblangan  yorug’liklarning 

aralashmasi sifatida tasavvur kilsa ham bo’ladi.  

Agar  yorug’lik  tarkibida  biror  yo’nalishdagi  tebranishlar  boshqa 

yo’nalishlardagi  tebranishlarga  karaganda  ko’proq  bo’lsa,  qisman  qutblangan 

yorug’lik bilan ish to’tayotgan bo’lamiz. Qisman qutblangan yorug’likni tabiiy va 

yassi qutblangan yorug’liklarning aralashmasi sifatida tasavvur qilish mumkin.