F I z I k a o’quv qo’llanma

                                 (24.15) 

Bu  munosabat  Bryuster  qonuni  deb, i burchak esa Bryuster burchagi (yoki 

tula  qutblanish  burchagi)  deb  yuritiladi.  Masalan,  shisha  uchun  (n=1,53)  Bryuster 

burchagi  56   ga  yaqin.  Boshqacha  aytganda,  tabiiy  yorug’lik  nuri  shisha 

plastinkaga  56   burchak  hosil  qilib  tushirilsa,  qaytgan  nur  tushish  tekisligiga 

perpendikulyar  yo’nalishda tula qutblangan  bo’ladi.  

 Bryuster  qonunining  fizik  mohiyati 

bilan  soddaroq  holda,  ya’ni  yorug’likning 

qaytishi 

va 

sinishi 

ikki 

dielektrik 

chegarasida  emas,  balki  vakuum  bilan 

dielektrik  chegarasida  ro’y  berayotgan 

holda  tanishaylik.  Tushayotgan  yorug’lik 

to’lqinning 

elektr 

maydoni  ta’sirida 

dielektrik  tarkibidagi  elektronlar  tebranma 

harakatga  keladi.  Tebranuvchi  elektronlar 

o’z 

navbatida 

ikkilamchi 

kogerent 

to’lqinlarni  nurlantiradi.  Ikkilamchi  to’lqinlar                           24.7-rasm 

 birlamchi  to’lqinlar  bilan  o’zaro  kogerentdir.  Bu  to’lqinlarning  o’zaro 

interferensiyalashishi  tufayli  qaytgan  va  singan  nurlarning  yo’nalishlaridan 

tashkari  barcha  yo’nalishdagi  tebranishlar  sunadi.  Elektron  nazariya  qaytgan  va 

singan nurlarning  tabiatini  shu tarzda tushuntiradi.   

 

Endi,  bu  nurlar  nima  uchun  qutblanadi?  –  degan  savolga  javob  beraylik. 

Dielektrikka  tushayotgan  yorug’lik  nuri  tabiiy  nurdir.  Tabiiy  nurni  yassi 

monoxromatik  to’lqinlarning  yig’indisi  deb  tasavvur  qilish  mumkin.  Bu 

to’lqinlarning  ixtiyoriy  bittasi  ustida  mulohazalarimizni  davom  ettiraylik.  Yassi 

24..7.- 

Rasm   

 

---

 

347 

monoxromatik  to’lqinning  (24.7-rasm)  tebranish  tekisligi  nurning  tushish  tekisligi 

bilan  ixtiyoriy  burchak hosil kilsin.   

Bu  to’lqinning  E  vektorini  ixtiyoriy  ikki  tashkil  etuvchining  yig’indisi  shaklida 

ifodalashimiz 

mumkin. 

Tashkil 

etuvchilardan 

biri 

nurning 

tushish 

tekisligida 

yotuvchi 

E

II

, 

ikkinchisi 

esa 

tushish 

tekisligiga 

perpendikulyar  bo’lgan  E

per 

lardan  iborat  bo’lsin.  Dielektrikdagi  elektronlar  E

II

 

ta’sirida  nurning  tushish  tekisligida,  E

per

  ta’sirida  esa  tushish  tekisligiga 

perpendikulyar  yo’nalishlarda  tebranadi.  Bu  tebranishlarning  har  biri  tufayli  yassi 

qutblangan  ikkilamchi  to’lqinlar  tarqaladi.  Xususan,  E

per

  ta’sirida  tushish 

tekisligiga  perpendikulyar   

yo’nalishda  tebranuvchi,  E

par

  ta’sirida  esa  tushish  tekisligida  tebranuvchi  yassi 

qutblangan  ikkilamchi  to’lqinlar  hosil  bo’ladi.  Ikkilamchi  to’lqinlarning 

intesivliklari  tarqalish  yo’nalishiga  bog’liq (24.8-rasm).  

Tebranish  yo’nalishiga  perpendikulyar  yo’nalishda  ( = /2)  nurlanish  eng  kuchli 

bo’ladi.  Aksincha,  tebranish  yo’nalishida  ( =0  yoki  )  esa  nurlanish  sodir 

bo’lmaydi.  E

par

  va  E

per

  lar  ta’sirida  elektron  nurlantirayotgan  ikkilamchi 

to’lqinlarning  intensivliklari  24.8-rasmda tasvirlangan. 

Rasmdan  ko’rinishicha,  qaytgan  nur  yo’nalishida  E

per

  ta’sirida  tarqalayotgan 

ikkilamchi  to’lqinlar  E

par

  ta’sirida  tarqalayotgan  ikkilamchi  to’lqinlardan  ustunlik 

qiladi. 

Shuning 

uchun  qaytgan  nurda  tushish  teisligiga  perpendikulyar 

yo’nalishdagi  tebranishlar  boshqa  yo’nalishdagi  tebranishlardan  ko’proq  bo’ladi. 

Yorug’lik  dielektrikka  Bryuster  burchagi  ostida  tushayotgan  bo’lsa,  E

par

  qaytgan 

nur  bilan  ustma-ust  tushadi.  Natijada  qaytgan  nur  yo’nalishi  bo’ylab  E

par

  ta’sirida 

24.8-rasm   

 

---

 

348 

ikkilamchi  to’lqinlar  mutlako  nurlantirilmaydi.  Shuning  uchun  qaytgan  nur  to’la 

qutblangan  bo’ladi.  

 

 

Singan  nurning  qisman  qutblanishi  quyidagicha  tushuntiriladi.  Tabiiy  nurda 

barcha  yo’nalishlardagi  tebranishlar  teng  extimolli.  Tushayotgan  tabiiy  nurning 

energiyasi  qaytgan  va  singan  nurlar  orasida  taqsimlanganligi  uchun,  energiyaning 

saqlanish  qonuniga  asosan, qaytgan nurda biror yo’nalishdagi tebranishlar ko’proq 

bo’lsa,  singan nurda shu yo’nalishdagi tebranishlar kamroq bo’lishi kerak. Shuning 

uchun qaytgan nur qutblanganda singan nur ham qisman qutblangan  bo’ladi.