Aholi uchun radiatsion avariyalar keltirib chiqarishi mumkin bo’lgan
oqibatlarga ta’rif.
Radiatsion obektlarda avariyalarga qarshi Xavfsizlik tizimi yaxshi tashkil
etilgan bo’lishi kerak, ammo bunday xavfsizlik uchun hech qanday mutloq
kafolatning bo’lishi mumkin emas, shuning uchun avariyali va ekstremal vaziyatlar
yuzaga kelganda kechiktirib bo’lmaydigan tadbirlar va eng avval odamlar uchun
xavfni pasaytirish tadbirlari qo’llanishi lozim. Bu xavf asosan ikkita omilga
bog’liq: odamlarning o’tkir nurlanishga duchor bo’lish mumkinligi va atrof
muhitning
radioaktiv
ifloslanishi
oqibatida
RM
ning
organizmda
inkorporatsiyalanishi hisobiga dozaviy yuklamalarning ortib ketish mumkinligiga
bog’liqdir.
Yadroviy reaktorlardagi avariyalarda radiatsion xavfni baholashdagi asosiy
mezonlar quyidagilar hisoblanadi:
- radioaktiv moddalarning avariyaga oid chiqindilari qiymati va meteorologik
omillarni hisobga olib hududning ifloslanishi;
- ishlab chiqarish maydonchasining tashqi nurlanish qiymati, reaktor zalidagi,
korxona hududidini chiqindilar bilan ifloslanishi;
- ifloslanishning radionuklidli tarkibi va havo, suv va ovqat mahsulotlarining
ifloslanish darajasi;
Radiatsion avariya zonasida o’tkaziladigan tadbirlarning harakteri avariya
bosqichlariga bog’liq bo’ladi.
Birinchi bosqichda jabrlanganlarga birinchi tibbiy yordam ko’rsatish
bo’yicha zudlik bilan amalga oshiriladigan tadbirlarni tashqil qilish va amalga
oshirish, aholi o’rtasida profilaktik tadbirlarni o’tkazish, aholini evakuatsiya qilish
(zaruriyat tug’ilsa), keraqli sohadagi mutahassisalarni jalb qilish va keyingi
tadbirlar rejasini ishlab chiqish. Radiatsion avariya zonasidagi ko’rsatilgan
tadbirlar hajmi juda katta kuch va vositalarni talab qiladi. Mas., Chernobil AES
ro’y bergan avariya oqibatlarini bartaraf qilishda va aholiga tibbiy xizmat
ko’rsatish uchun (profilaktik ishlarni qo’shib hisoblaganda) 7000 yaqin vrachlar,
564
13 ming o’rta tibbiy xodimlar va talabalar, 2000 yaqin injener-texnik xodimlar jalb
qilingan.
Radiatsion xavfni birlamchi baholash, avariya kelib chiqqan mazkur obektdan
boshlanadi.
Avariya sodir bo’lgandan keyinoq (birinchi 10 kun ichida) tashqi nurlanish,
hamda qisqa umr ko’ruvchi izotoplar, jumladan 131J katta xavf tug’diradi. Undan
keyingi davrda esa (10 kundan keyin), asosiy xavfni uzoq muddat yashovchi
izotoplar hosil qiladi va u asosan seziy - Ss (yarim parchalanish davri - T1/2 - 2,3
yil), 137Ss ( T1/2 - 30 yil), 90Sr (T1/2 - 28 yil), 106Ru (T1/2-360 kun), 144Se
(T1/2 - 284 kun) hisoblanib , ular asosan radioaktiv bulutlardan asta-sekinlik bilan
yerga cho’kishi hisobiga havo, tuproq, suv va oziq-ovqat mahsulotlarini ifloslaydi.
Chernobil AES avariya shuni ko’rsatdiki, aholiga radiatsion ta’sir bir qator
omillar bilan bog’liq ekan:
-tashqi beta va gamma nurlanishning radioaktiv bulutlarga doir ta’siri;
-radiatsion bulutdan cho’kadigan RM ning nafas orqali ta’siriga muvofiq ichki
nurlanish;
-cho’kkan radionuklidlar hisobiga tashqi beta va gamma nurlanish;
-suv va ovqat mahsulotlari orqali kirgan radionuklidlar hisobiga
ichki nurlanish.
Radiatsion avariyalarning oqibatlari ham xodimlar uchun va ham aholi uchun
turli-tuman bo’lishi mumkin - o’tkir jarohatlanishdan tortib, toki stoxastik samara
ko’rinishidagi uzoq muddatdan keyin kelib chiqadigan belgilargacha bo’lishi
mumkin.
Radiatsion avariya oqibatlarini bartaraf qilish va uni tekshirish bo’yicha
bo’lgan tizimdagi gigiyenik tadbirlar.
Radiatsion avariya hodisasi aniqlangan hamma holatlarda ham shu korxona
va muassasa rahbarlari mahalliy boshqarish organlari va ichki ishlar idoralarini,
Sanepidnazoratining Davlat departamentini, TSQ ogohlantirishi shart.
565
Avariya sodir etilgan korxona yoki muassasada avariya rivojlanmasligi va
uni to’xtatish uchun barcha tadbirlarni ko’rishi, odamlarning nurlanishini va atrof
muhitning ifloslanishini minimum darajagacha tushirish tadbirlarini qo’llashi
lozim.
Keyinchalik, asosiy kuch hodimlarning va aholining dozaviy yuklamalarini
pasaytirish bo’yicha tadbirlarni ta’minlashga qaratilishi kerak. Aholining dozaviy
yuklamasini pasaytirishga qaratiladigan tadbirlarning harakteri va hajmi radiatsion
avariyaning sinfi yoki yuzaga keladigan ekstremal vaziyatning harakteriga bog’liq.
Ammo, ChAES dagi avariya oqibatlarini bartaraf qilish bo’yicha ortirilgan tajriba,
hamda dunyo miqyosida to’plangan tajribalarga asoslanib, muayyan sharoitda
radiatsion ta’sirning xususiyatini inobatga olib DSENM asosiy faoliyatining
muhim yo’nalishini aniqlash keraqligini ko’rsatadi.
Katta hududni radioaktiv ifloslanishiga sababchi bo’lgan avariyalarda, nazorat
ma’lumotlari asosida va radiatsion vaziyatni chamalash bo’yicha "radiatsion
avariya zonasi" belgilanadi. Radiatsion avariya zonasidagi hududda avariyadan
so’nggi tashqi va ichki nurlanish yig’indisi yillik effektiv doza birligi bo’yicha 5
mZv dan oshishi mumkin. Radiaitson avariya zonasida radiatsion vaziyat
monitoringi o’tkaziladi va aholining nurlanish darajasini pasaytirishga doir
tadbirlar amalga oshiriladi.
Avariyadan keyingi yaqin vaqt mobaynida zudlik bilan bajarilishi kerak bo’lgan
tadbirlarning hajmi va harakteri haqidagi masalalar hal qilinishi kerak. Bunday
qarorni qabul qilish uchun maxsus mezonlar ishlab chiqilgan. Jumladan, birinchi
10 kun ichida badanning nurlanishi 5 mZv dan oshmasa, zudlik bilan oshirilishi
kerak bo’lgan tadbirlarga hojat yo’q. Nurlanish 5 dan 500 mZv gacha bo’lganda
muayyan mahalliy sharoitlarni hisobga olib, himoyalanish tadbirlarini bajarish
haqida buyruq chiqariladi. Nurlanish dozasi 500 mZv dan ortiq bo’lgan taqdirda
zudlik bilan quyidagi tadbirlarni o’tkazilishi haqida farmoyish chiqariladi:
panagohlar, nafas yo’llarini, ochiq badan yuzasini himoyalash va yodli
profilaktikani amalga oshirish. 10 kun davomida umumiy nurlanish dozasi 500
566
mZv dan ortiq bo’lganda kattalarni zudlik bilan evakuatsiya qilinishi kerak.
Homilador ayollar va bolalarni esa, nurlanish dozasi birinchi 10 kun ichida 50 mZv
dan oshgan taqdirda evakuatsiya qilinadi.
Atrof muhitning radioaktiv ifloslanish darajasini hisobga olib, yoki ifloslangan
suv va oziq -ovqat mahsulotlarini iste’mol qilishni cheklash (bir yil ichida
nurlanish dozasi 50 va undan ortiq mZv bo’lishi chamalanganda), yoki aholini
zararlangan zonadan ko’chirish masalasi hal qilinadi (chamalangan doza yiliga 500
mZv dan yuqori bo’lsa).
Radiatson vaziyatni hisobga olib, radiatsion avariya zonasida bajariladigan
ishlar 3 bosqichga bo’linishi mumkin. Birinchi bosqichda (avariya sodir etilgan
vaqtdan 24 soatgacha) gi asosiy vazifa radiatsion vaziyatni zudlik bilan baholash
va kutiladigan avariya masshtabiga muvofiq aholini himoyalash bo’yicha birinchi
navbatda bajariladigan vazifalarni rejalashtirish va bajarish hisoblanadi.
Ikkinchi bosqichda (7-10 kungacha) radiatsion vaziyatga yanada aniqlik
kiritiladi, odamlarni tanlab qalqonsimon bezlaridagi radioaktiv yod va hamda
tanlab suv va ovqat mahsulotlari radiometrik nazoratdan o’tkaziladi, aholining
nurlanish dozasi chamalanadi. Uchinchi bosqichda (2 oygacha) radiatsion
vaziyatga aniqliklar kiritilib, radiatsion nazorat ma’lum tizimga tushiriladi,
ommaviy tarzda radiometrik va dozimetrik tekshirishlar olib boriladi, cheklovchi
tadbirlar ishlab chiqilib ularni bajarilishi nazorat qilinadi. Radiatsion avariyalar
sharoitida yana bir muhim muammo, aholi o’rtasida yuqori darajadagi
psixoemotsional zo’riqish bilan bog’liq bo’lib, ayrim shaxslarda radiofobiya
sezgisi kuzatilishi mumkin, aksinchi ikkinchi toifadagi aholi o’rtasida radioaktiv
moddalar haqida va ularning organizmga zararli ta’sir etish mumkinligi haqidagi
bilimlarning yo’qligi yoki etishmasligi tufayli befarqlik holatlari kuzatiladi.
Avariyadan keyingi qisqa muddat ichida zudlik bilan o’tkaziladigan tadbirlar
amalga oshirilgandan so’ng, radiatsion avariya oqibatlarini bartaraf etishga
qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish bosqichi boshlanadi. Bu vaqtda radiatsion
vaziyatni nazorat qilish davom etadi, suv va ovqat mahsulotlari orqali organizmga
567
tushishi mumkin bo’lgan radionuklidlarni cheklash, odamlarni zararlangan
zonadan chiqarish, dezaktivatsion ishlar, tibbiy ko’riklar va aholini
sog’lomlashtirish, tushuntirish va sanitar-oqartuv ishlari amalga oshiriladi. Bu
bosqich, bir yildan oshiq muddatlarga cho’zilishi mumkin, Mas., ChAES dagi
avariya oqibatlari hanuzgacha to’liq bartaraf qilingan emas.
Tabiiyki, yuqorida bayon etilgan tadbirlar juda katta masshtablarda va ularni
to’liq hajmda amalga oshirish 5-6-7 sinflarga doir avariyalar sodir etilgandagina
bajarilishi mumkin. 3-4 sinfga doir avariyali vaziyatlarda asosiy xavf-xatar
hodimlar uchungina bo’lishi mumkin, chunki o’tkir oqibatlarni yuzaga kelishi bilan
bog’liq holda o’ta nurlanish holatlari kuzatilishi mumkin.
1-2 sinfga taaluqli bo’lgan avariyali vaziyatlarda odamlarning salomatligiga
jiddiy xavf-xatar bo’lmaydi, ammo kelib chiqishi mumkin potentsial xavfli
oqibatlar ham hodimlar va ham aholi uchun yuzaga kelishi mumkinligiga ogoh
bo’lish lozim.
Radiatsion avariya oqibatlarini bartaraf qilishda DSENM ning asosiy
faoliyati aholining yuqori nurlanish olishi mumkinligini rejalashtiruvchi
reglamentlarini ishlab chiqish hisoblanadi. Avariya sodir etilgan holatlarda bu
reglmamentlar O’zR SV tomonidan o’rnatiladi va quyidagilarni o’z ichiga oladi:
- ta’sir etish darajasini belgilash va bu qiymat orqali tashqi va ichki nurlanish
dozalarini baholash mumkin bo’lsin;
- tashqi va ichki nurlanishning vaqtinchalik dozaviy chegaralari;
- atrof muhit obektlarida RM ning miqdoriga vaqtinchalik ruhsat etilgan darajalar;
- ishlarni bajarish uchun vaqtinchalik sanitariya qoidalari;
- davriy tibbiy ko’riklarning davriyligi va hajmi;
tashqi muhit obektlarini sanitar ishlovidan o’tkazilishini nazorat qilish sharoitlari.
Radiatsion avariya oqibatlarini tekshirish va bartaraf qilish muassasa
ma’muriyati tomonidan amalga oshiriladi, lekin "Radiatsion avariyalarni tekshirish
va ularning oqibatlarini bartaraf qilishga doir xizmat bo’yicha instruktiv-uslubiy
ko’rsatma" ga muvofiq DSENM Departamenti nazoratida bajariladi.
568
Avariya va uning oqibatlarini bartaraf qilish javobgarligi, avariya sodir bo’lgan
korxona yoki muassasa ma’muriyati zimmasiga yuklatiladi, avariyani kelib
chiqishiga aloqador shaxslar ma’muriy yoki jinoiy javobgarlikka tortiladilar.
2. Radiatsion avariya hududlarida o’tkaziladigan amaliy tadbirlar
Radiatsion avariya yuzaga kelganda odamlarning xavfsizligi avariya
oqibatlarini bartaraf qilish maqsadida amalga oshiriladigan ishlarning tez va aniq
bajarilishiga bog’liq holda ta’minlanishi mumkin.
Bevosita ob`ektning o’zida lokal radiatsion avariya kelib chiqqanda amalga
oshirilishi kerak bo’lgan tadbirlar quyidagilar hisoblanadi:
1.Ionlantiruvchi nurlanish manbalariga doir hamma ishlar to’xtatilishi kerak.
2.Shamollatish uskunalari zudlik bilan o’chiriladi.
3.Avariyali zonaga odamlarning kirishi ma’n etiladi.
4.Xona eshigi berkitiladi va muhrlanib, unga "AVARIYA". "KIRISH MUMKIN
EMAS" degan yozuv osiladi.
5.Muassasa rahbariga, radiatsion xavfsizlik va radiatsion nazorat uchun javobgar
shaxslarga, DSENM dagi muvofiq hodimlarga, kasaba uyushmasining texnik
inspektsiyasiga, RM yo’qolgan yoki o’g’irlangan vaziyatlarda esa, ichki ishlarning
mahalliy vakillariga xabar beriladi.
6.Dozimetrik va radiometrik nazorat o’tkaziladi. Agar muassasa hududi
zararlanishga uchragan bo’lsa - zararlangan uchastka va zararlanish darajasi
aniqlanadi.
Radiatsion
-
xavfli
uchastka
zonasi
belgilanadi,
atrofiga
ogohlantiruvchi belgilar qo’yiladi; avariya zonasini shunday belgilash kerakki,
uning tashqarisida ikkilamchi zararlanish zonasi qolmasin. Agar kiyim-boshlar
radioaktiv ifloslanishga uchragan bo’lsa, ularni ifloslangan zonaning o’zida
yechintirish va bu kiyimlarni o’sha zonada qoldirish kerak.
7.Badandagi zararlangan joylarni dezaktivatsiyalash va radiometrik nazoratdan
o’tkazilishi kerak. Ifloslanish darajasi ruhsat etiladigan ifloslanish darajasidan
oshmasligi lozim.
Lokal radiatsion avariyani bartaraf qilish.
569
Avariyani bartaraf qilish bo’yicha barcha ishlar muaasasa rahbari tayinlagan
maxsus komissiya tomonidan bajariladi. Komissiya tarkibiga albatta obektdagi
radiatsion xavfsizlik mutasaddisi va DSENM vakili kiritiladi.
Komissiya avariyani bartaraf qilishga qaratilgan to’liq reja ishlab chiqadi,
avariyaga doir ishlarni bajarish uchun jalb qilinadigan shaxslar aniqlanadi.
Avariyali ishlarga jalb qilinadigan shaxslar soni iloji boricha minimal bo’lishi
kerak.
Bajarilishi shart bo’lgan ishlar tarkibiga quyidagilar kiradi:
-avariyali vaziyatni yo’qotish;
- Radiometrik va dozimetrik nazoratlarni amalga oshirish uchun statsionar va
ko’chiriladigan punktlar va laboratoriyalar tashkil qilinadi;
- Suv va ovqat mahsulotlaridagi nuklidlarning hajmiy va solishtirma aktivligini va
hududning ifloslanishini (gamma- va beta- nurlanishi quvvati bo’yicha) ekspress
usulda aniqlash usullarini unifikatsiyalash bo’yicha (qalin qavatli preparatlar usuli)
radiatsion nazoratni ta’minlash;
- Tanlab odamlar organizmidagi radionuklidlar (qalqonsimon bezda radioyod) ning
miqdorini aniqlash;
- Aholida chamalangan nurlanishni hisoblash va odamlarni zararlangan zonadan
olib chiqish lozimligi va uning masshtabi haqidagi savollarni hal qilish;
- Barcha aholini tibbiy ko’rikdan o’tkazish;
- Aholi o’rtasida tushuntirish ishlari va yodli profilaktikani davom yettirish.
Radiatsion avariyaning keyingi bosqichida avariyali vaziyatdan astalik bilan
normal holatga o’tish bilan avariyali cheklashlarni bosqichi bilan kundan tartibidan
chiqarish vazifalari qo’yiladi. Bu bosqich uzoq muddatli bo’lib, quyidagi
tadbirlarni o’tkazishni talab qiladi:
- aholining nurlanish dozasini aniqlash (SICh-odamning nurlanishini hisoblagich
yordamida tashqi va ichki) yoki hisoblash usuli;
570
- atrof muhitni uzoq yashovchi radionuklidlar bilan ifloslanish darajasini aniqlash
va agar suv, ovqat mahsulotlari zararlanganda ulardan foydalanish masalasini hal
qilish, dezaktivatsiyani nazorat qilish;
- qishloq xo’jalik mahsulotlaridan foydalanish mumkinligi haqidagi masalani hal
qilish yoki ularning texnologiyasini o’zgartirish;
- aholining klinik va epidemiologik tekshirishning uzoq muddatli dasturini tuzish
va amalga oshirish;
- aholi o’rtasida sanitariya oqartuv ishlarini davom yettirish.
Do'stlaringiz bilan baham: |