F. H. Otaxonov, X. V. Burxanxodjayeva, K. E. Mansurov, N. X. Muhamedova

etishda muhim qo‘llanma vazifasini o‘taydi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, xo‘jalik sohasida normativ
hujjatlarni qabul qilish vakolati berilgan organlarning ko‘pligiga
ishonch hosil qilish mumkin. Bu organlar xo‘jalik sohasida hozirgi
kunda qabul qilinayotgan normativ hujjatlar muayyan tizimiga ega
emas. Shu bilan birga, qabul qilinayotgan normativ hujjatlarda
takrorlanish, biri ikkinchisiga nisbatan zid bo‘lgan qoidalarini ham
uchratish mumkin.
Bu esa bir xil xo‘jalik munosabatini huquqiy tartibga solishda
chalkashliklarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Mazkur  muammo-
ning hal etilishi xo‘jalik qonunchiligini yagona tizimga keltirib, uni
kodifikatsiyalashtirish (kodeks yaratish) orqali o‘z yechimini topishi
mumkin. Bu kodeksning qanday nomlanishi masalasi asosiy
muammo emas. U «Xo‘jalik kodeksi», «Òijorat kodeksi»,  «Òadbir-
korlik kodeksi» yoki boshqacha nomlanishi mumkin.

—23—
Xo‘jalik qonunchiligining kodifikatsiyalashtirilishi xo‘jalik
munosabatlarining huquqiy tartibga solinishida alohida aha-
miyatga ega bo‘ladi. Xususan, xo‘jalik munosabatlari subyektlariga
qonunlardan foydalanishlarida qulaylik yaratadi. Shu bilan birga,
xo‘jalik sudlari xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi xo‘jalik
nizolarini hal qilishlarida ham, qonunlarning bir yo‘sinda
qo‘llanilishiga ham erishiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
Kodekslar
Qonunlar
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan
qabul qilingan qarorlar
O‘zbekston Respublikasi Prezidentining
farmonlari
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
qarorlari
O‘zbekiston Respublikasi  vazirliklari, davlat
qo‘mitalari va agentliklari doirasida qabul qilingan
huquqiy hujjatlar
†
†
†
†
†
†
†
Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqi
manbalarining turlari
Nazorat savollari
1. «Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqi» fani nimani o‘rgatadi?
2. Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqi tamoyillarini sanab bering.
3. Xo‘jalik (tadbirkorlik) sohasini tartibga soluvchi qanday qonun-
larni bilasiz?
?

—24—
II bob.
XO‘JALIK (TADBIRKORLIK) HUQUQIY
MUNOSABATLAR
Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqiy munosabat tushunchasi va
belgilari. Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqiy munosabat turlari. Mulkiy
munosabatlar. Nomulkiy munosabatlar. Majburiyat huquqiy
munosabatlar. Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqiy munosabatlarning
vujudga kelish asoslari.
Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqiy munosabat
tushunchasi va belgilari
Ma’lumki, ijtimoiy munosabatlarning huquq normalari bilan
tartibga solinadigan qismi huquqiy munosabatlarni tashkil qiladi.
O‘z navbatida, huquqiy munosabat o‘zaro subyektiv huquq va
majburiyatlar bilan bog‘liq bo‘lgan shaxslar o‘rtasidagi huquq
normalari va muayyan yuridik faktlar asosidagi aloqa hisoblanadi.
Xo‘jalik huquqiy munosabatlar deganda, xo‘jalik (tadbirkorlik)
faoliyatini amalga oshirish jarayonida vujudga keladigan, tijorat hamda
notijorat tusdagi xo‘jalik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish
borasida  xo‘jalik yurituvchi subyektlar ishtirokida yuzaga keladigan
va xo‘jalik huquqiy normalari bilan tartibga solib turiladigan
munosabatlar tushuniladi. Xo‘jalik huquqiy munosabatlar:
birinchidan, ijtimoiy tusdagi munosabat;
ikkinchidan, bunday munosabatlar xo‘jalik yurituvchi subyekt-
larning o‘zaro huquqlar va yuridik majburiyatlar vositasidagi
aloqalari;
uchinchidan, bunday munosabatlar irodaviy bo‘lsa;
to‘rtinchidan, xo‘jalik huquqi normalarida davlat irodasi va man-
faatlari aks ettirilganligi uchun davlat ularning bajarilishini
nazorat qiladi va qo‘riqlaydi.
Xo‘jalik huquqiy munosabat ishtirokchilari aksariyat hollarda
o‘zlariga tegishli mulkka egalik qilish, foydalanish, uni tasarruf etishda
muayyan mustaqillikka ega bo‘lib, bir-birlariga nisbatan teng huquqli
shaxslar hisoblanadilar. Bundan tashqari, xo‘jalik huquqiy munosa-

—25—
batda qatnashuvchi shaxslarning huquqlari buzilgan taqdirda, bu
huquqlar,  odatda, sudga ariza yoki da’vo ariza taqdim qilish yo‘li
bilan himoya qilinadi.
Har bir huquq sohasining huquqiy munosabatlari o‘ziga xos
subyektiga, obyektiga va munosabat mazmunini belgilovchi subyektiv
huquq va majburiyatlariga ega. Gap Xo‘jalik huquqi to‘g‘risida ketar
ekan, iqtisodiy muomala ishtirokchilarining o‘zaro huquqiy
aloqadorligi ma’no va  mazmunini aniq belgilash maqsadida  lozim
darajada xo‘jalik huquqiy munosabatlarning barcha yuqoridagi kabi
muhim  toifalarini (kategoriyalarini) chuqur tadqiq etish fan oldida
turgan muhim vazifalardan  sanaladi.
1
  Haqiqatan, xo‘jalik huquqiy
munosabatlar tabiati xilma-xil hisoblanganligi uchun ham, uning
tushunchasi va vujudga kelishi haqidagi fikrlar adabiyotlarda turli-
tumandir.
Xo‘jalik huquqi korxona va tashkilotlar o‘rtasida vujudga keladigan
xo‘jalik faoliyatini tartibga solish va amalga oshirishda, ularning
bo‘linmalari o‘rtasida vujudga keladigan munosabatlarni tartibga soladi.
Bu munosabatlar xo‘jalik munosabatlari bo‘lib, ishlab chiqarish
va qayta ishlab chiqarish jarayonida vujudga keladi, lekin ishlab
chiqarish jarayonida nafaqat xo‘jalik, balki mehnat munosabatlari
yoki fuqarolarning tobora oshib borayotgan moddiy ehtiyojlarini
qondirishga qaratilgan boshqa munosabatlar ham vujudga keladi.
Òa’kidlash joizki, Xo‘jalik huquqining predmetini ishlab chiqarish
munosabatlarining hammasi emas, balki faqat bir qismi bo‘lgan
xo‘jalik munosabatlari  tashkil etadi.
Respublikamizda amalga oshirilayotgan xo‘jalik faoliyati turli
mulkchilikka asoslangan subyektlar o‘rtasida yuzaga kelmoqda. Bu
sohada vujudga keladigan  xo‘jalik munosabatlari o‘z ichiga nafaqat
mulkiy yoki shaxsiy munosabatlarni, balki korxona va tashkilotlarni,
ularning bo‘linmalari faoliyatini tashkil etish va boshqarishdek
muhim jihatlarni ham qamrab oladi. Bu esa, xo‘jalik faoliyatini
amalga oshirishda vujudga keladigan gorizontal xo‘jalik munosa-
batlari bilan birga, uni boshqarishda yuzaga keladigan vertikal xo‘jalik
munosabatlariga ham taalluqli bo‘ladi.
1
 Batafsil qarang: Ìàðòåìüÿíîâ Â.Ñ. Õîçÿéñòâåííîå ïðàâî. Òom 1. Îáùèå
ïîëîæåíèÿ. Êóðñ ëåêöèé —M.: Èçäàòåëüñòâî «BEK», 1994. 34-b.

—26—
Xo‘jalik huquqiy munosabatning elementlari (tarkibi)
Xo‘jalik huquqiy munosabatlar elementlari shu munosabat
subyektlari, obyektlari va uning mazmunidan iborat bo‘ladi.
Xo‘jalik huquqiy munosabatlarning subyektlari bo‘lib shu
munosabatlarda qatnashuvchi shaxslar hisoblanadi. Bular yuridik
shaxs huquqiga ega bo‘lgan korxona va tashkilotlar, shuningdek
ularning bo‘linmalaridir.
Xo‘jalik huquqiy munosabatlarning subyektlari qatoriga barcha
turdagi korxonalar, jumladan, fuqarolarning xususiy mulkiga
asoslangan (jamoa, oila) korxonalar, ishlab chiqarish kooperativ-
lari, aksiyadorlik jamiyatlari, mas’uliyati cheklangan jamiyat, o‘zga
xo‘jalik jamiyatlari yoki shirkatlari, shuningdek, dehqon xo‘jaliklari,
fermer xo‘jaliklari va boshqalar kiradi. Xo‘jalik huquqiy munosabat-
larning subyektlari faqat shular bilan cheklanib qolmaydi, balki
bozor munosabatlari kundan kunga rivojlanib, takomillashib borar
ekan, bu jarayon tadbirkorlarning o‘zga tarzdagi guruhlarining
yuzaga kelishiga va ularning fuqarolik muomalasiga  yanada  ko‘proq
jalb etilishiga olib keladi. Xo‘jalik munosabatlarining yana bir  muhim
subyekti mavjudki, u ham bo‘lsa yuridik shaxs  tuzmasdan tadbir-
korlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi  jismoniy shaxslardir.
Jismoniy shaxslarning tadbirkorlik faoliyatining  huquqiy asoslari
O‘zbekiston Respublikasining 2000-yil 25-mayda qabul qilingan
«Òadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi  Qonu-
nida
1
 o‘z aksini topgan.
2
Xo‘jalik huquqiy munosabatlarining subyektlari bo‘lishi uchun
tadbirkor-fuqarolar huquq va muomala layoqatiga ega bo‘lishlari
lozim.
Òadbirkor-fuqarolarning huquq layoqati ularning tug‘ilishi bilan
paydo bo‘ladi va vafot etishi bilan bekor bo‘ladi. Ularning to‘la
muomala layoqati 18 yoshga yetishi bilan boshlanadi, ammo ayrim
hollarda tadbirkor sifatida ro‘yxatdan o‘tkazilgan 16 yoshga to‘lgan
voyaga yetmagan shaxs qonunda ko‘rsatilgan asoslarda to‘la muomala
layoqatiga ega deb hisoblanishi  mumkin (Fuqarolik kodeksining
28-moddasi).
1
”Xalq so‘zi“. 2000-yil 15-iyun.
2
Xo‘jalik huquqining subyekti sifatida  yuridik shaxs tuzmasdan tadbirkorlik
faoliyati bilan shug‘ullanadigan jismoniy shaxslarning huquqiy maqomi to‘g‘risida
keyingi paragraflarda batafsil to‘xtalinadi.

—27—
Xo‘jalik huquqiy munosabatlarning subyekti bo‘lgan korxona-
tashkilotlar va boshqa yuridik shaxslarning huquq va muomala layoqati
ular davlat ro‘yxatidan  o‘tkazilgandan boshlab vujudga keladi.
Xo‘jalik huquqiy munosabat obyekti deb, xo‘jalik huquqiy
munosabatda qatnashuvchi shaxslarning subyektiv huquqlari va
majburiyatlari nimaga qaratilgan bo‘lsa, shunga aytiladi.
Xo‘jalik huquqiy munosabatlarning obyektlari:
birinchidan, ashyolar, pul va qimmatli qog‘ozlar, o‘zga mol-
mulklar;
ikkinchidan, subyektning sodir etishi shart bo‘lgan harakat-
lari;
uchinchidan, huquq subyektining faoliyati;
to‘rtinchidan, xo‘jalik faoliyatida foydalaniladigan nomulkiy
ne’matlar (firma nomi, tovar belgisi, tijorat siri va boshqalar)
hisoblanadi.
Xo‘jalik huquqi bilan tartibga solinadigan ashyoviy munosabatlar
ishlab chiqarish, tovar ayirboshlash, taqsimlash va iste’mol qilish
bilan bevosita bog‘liqdir. Ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan,
shaxsiy ehtiyojlarni qondirishga xizmat qiladigan ashyolar xo‘jalik
huquqiy ashyoviy munosabatlarning obyekti bo‘la olmaydi.
Harakatlar deganda, fuqaro va tashkilotlarga ko‘rsatiladigan
xizmatlarni tushunish mumkin. Bunday xizmatlar xo‘jalik huquqi
bilan tartibga solinadigan huquqiy munosabatlarning obyekti
hisoblanadi. Òalab qilish huquqiga ega bo‘lgan fuqaro yoki
tashkilotlarning talablari majburiyat olgan shaxslarning xatti-
harakatlari bilan qanoatlantiriladi. Masalan, mahsulot yetkazib berish
shartnomasi bo‘yicha mahsulot yetkazib berish bilan bog‘liq xatti-
harakatning amalga oshirilishi va boshqalar.
Xo‘jalik huquqiy munosabatlar obyektlarining yana biri xo‘jalik
faoliyatida foydalaniladigan nomulkiy ne’matlar, ya’ni firma nomi,
tovar belgisi, tijorat siri va boshqalar hisoblanadi. Bunday ne’mat-
lardan subyektlarning erk-irodasidan tashqari hech bir shaxs
foydalanishga, tovar ishlab chiqariladigan nomni o‘zgartirishga,
tijorat siri xususida axborot olishga haqli emas.
Subyektiv huquq shaxsga o‘z xohishini erkin amalga oshirish
imkoniyatini beradi. Masalan, fuqaro xususiy mulk asosida ashyodan
foydalanishga yoki uni qonun hujjatlariga  zid bo‘lmagan tarzda o‘z
ixtiyoricha tasarruf qilishga haqli bo‘ladi. Bundan tashqari, subyektiv

—28—
huquq shaxsning boshqalardan o‘z huquqlarini buzilmasligini talab
qilish imkoniyatini nazarda tutadi. Masalan, mulk egasining
subyektiv huquqi bir tomondan, o‘z mulkini egallash, foydalanish
va tasarruf etish bilan bog‘liq huquqlarni nazarda tutsa, ikkinchi
tomondan, u subyektiv huquq egasi sifatida o‘z huquqlarining
buzilmasligini har kimdan talab qila oladi. Xo‘jalik huquqiy
munosabatlarning mazmunini huquqlar bilan bir qatorda majbu-
riyatlar ham tashkil etadi.
Majburiyat fuqarolik huquqiy munosabat bo‘lib, unga asosan
bir shaxs (qarzdor) boshqa shaxs (kreditor) foydasiga muayyan
harakatni amalga oshirishga, chunonchi, mol-mulkni topshirish,
ishni bajarish, xizmatlar ko‘rsatish, pul to‘lash va hokazo yoki
muayyan harakatdan o‘zini saqlashga majbur bo‘ladi, kreditor esa
qarzdordan o‘zining majburiyatlarini bajarishni talab qilish huquqiga
ega bo‘ladi. Bir shaxsda subyektiv huquqning bo‘lishi, boshqa birovda
bu huquqqa yarasha, albatta, majburiyat bo‘lishini taqozo qiladi va
aksincha, har qanday majburiyat uni bajarishni talab qilishga haqli
bo‘lgan shaxsning mavjud bo‘lishini bildiradi. Chunonchi, mulk egasi
o‘ziga qarashli mol-mulkdan foydalanish huquqiga ega bo‘lish bilan
bir qatorda, boshqa har qanday shaxsdan bu huquqlardan
foydalanishda to‘sqinlik qilmasliklarini talab qila oladi.
Xo‘jalik huquqiy munosabatning vujudga kelish asoslari
Xo‘jalik huquqiy munosabatlarning vujudga kelish asosi sifatida
yuridik faktlar muhim o‘rin egallaydi. Yuridik faktlar deb, fuqarolik
huquqi va majburiyatlarning vujudga kelishi, o‘zgarishi va bekor
bo‘lishiga qaratilgan harakatlar tushuniladi. Shunday ekan, boshqa
huquq normalari singari xo‘jalik huquqi normalari ham o‘z-o‘zidan
xo‘jalik huquqiy munosabatlarni vujudga keltirmaydi. Xo‘jalik
huquqiy munosabatlarning vujudga kelishi, o‘zgarishi yoki bekor
bo‘lishi ma’lum holatlar bilan belgilanadi.
Xo‘jalik huquqiy munosabatlar vujudga kelishi uchun huquqiy
normalarda to‘g‘ridan to‘g‘ri nazarda tutilgan, shuningdek, huquqiy
normalarda nazarda tutilmagan bo‘lsa-da, lekin xo‘jalik qonun
hujjatlarining umumiy asoslari va mazmuniga muvofiq keladigan
muayyan faktlar mavjud bo‘lishi lozim. Xo‘jalik huquqiy muno-
sabatlarni vujudga keltiradigan, o‘zgartiradigan va bekor qiladigan

—29—
asoslar sifatida ko‘rilgan yuridik faktlar to‘rt guruhga — ma’muriy
hujjatlar, yuridik xatti-harakatlar, hodisalar va boshqa harakatlarga
bo‘linishi mumkin.
Ma’muriy hujjat — xo‘jalik huquqiy munosabatlarni belgilash,
o‘zgartirish yoki bekor qilish to‘g‘risida davlatning boshqaruv
organlari tomonidan chiqariladigan huquqiy  hujjatlardir.
1
 Bunga
misol qilib, davlat tasarrufidagi korxonalarni xususiy mulkka
aylantirishda kimoshdi savdosi orqali yutib chiqqan shaxsga shu
mulkka egalik huquqini beradigan davlat dalolatnomasi (order)
yoki ayrim faoliyat bilan shug‘ullanishga ruxsat berish to‘g‘risidagi
litsenziyani ham ma’muriy hujjatlar qatoriga qo‘shish mumkin.
Yuridik xatti-harakatlar deganda, muayyan huquqiy oqibatni
tug‘dirishga qaratilgan xatti-harakatlar tushuniladi yoki oqibatlari
qonun hujjatlarida nazarda tutilgan ma’lum xatti-harakatlar ham
yuridik ma’nodagi xatti-harakatlar hisoblanadi.
Hodisalar deb, xo‘jalik huquqiy munosabat subyektlarining
erklaridan tashqari sodir bo‘ladigan faktlarga aytiladi. Hodisalar
faqat qonunda nazarda tutilgan hollardagina huquq va majburiyatlarni
vujudga keltiradi. Masalan, tabiiy ofat yuz berib, yong‘in bo‘lgan
taqdirda, sug‘urta organi jabr ko‘rgan  shaxs zararini sug‘urta
haqidagi huquqiy qoidalarga binoan to‘lashga majbur bo‘ladi.
Harakatlar deb, xo‘jalik huquqiy munosabatlarida qatnashuvchi
shaxslarning erk-irodasi bo‘yicha vujudga keladigan yuridik faktlarga
aytiladi. Bu tarzdagi faktlar, o‘z navbatida, ikki turga — birinchisi,
huquq yo‘l qo‘ygan, ikkinchisi, huquq yo‘l qo‘ymaydigan harakatlarga
bo‘linadi. Huquq yo‘l qo‘ygan harakatlar jumlasiga tuzilishi qonun
bilan taqiqlanmagan bitimlar tuzilishini misol qilib keltirish
mumkin. Bitimlar tashkilot va fuqarolarning xo‘jalik huquqlarini
yoki burchlarini belgilash, o‘zgartirish va bekor qilishga qaratilgan
harakatlar bo‘lib, muayyan oqibatlarni tug‘dirishga qaratiladi.
Huquq yo‘l qo‘ymaydigan harakatlar qonun bilan taqiqlangan
harakatlar bo‘lib, bular ikki ko‘rinishda:
birinchisi, boshqa subyektlarga zarar yetkazishda;
ikkinchisi  mulkni asossiz olish yoki asossiz tejash bilan bog‘liq
bo‘lgan harakatlarda namoyon bo‘ladi.
Zarar yetkazish tufayli vujudga keladigan majburiyatlarga binoan
zarar ko‘rgan xo‘jalik o‘ziga yetkazilgan zarar uchun javobgar
1
 Zokirov I.B. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik huquqi. 1-qism. —
Ò.: «Adolat», 1996. 31-bet.

—30—
bo‘lgan xo‘jalikdan o‘zining avvalgi holatining tiklanishi yoki
ko‘rilgan zararning qoplanishini talab qila oladi. Mazkur majburiyat
subyekti bo‘lib xo‘jalik subyektiga zarar yetkazgan javobgar shaxs
hisoblanadi. Bunday shaxslar xo‘jalik huquqiy munosabat subyektlari
bo‘lib, ular turli mulk shakliga asoslanib faoliyat ko‘rsatadigan
korxona, muassasa va tashkilotlar bo‘lishi mumkin.
Qonun hujjatlarida yoki bitimda belgilangan asoslarsiz boshqa
shaxs (jabrlanuvchi)ning hisobidan mol-mulkni egallab olgan yoki
tejab qolgan shaxs (qo‘lga kirituvchi) asossiz egallab olingan yoki
tejab qolingan mol-mulkni (asossiz orttirilgan boylikni) jabrlanuv-
chiga qaytarib berishi shart bo‘ladi. Qonunda to‘g‘ridan to‘g‘ri nazarda
tutilganligi sababli quyidagilar asossiz orttirilgan boylik sifatida
qaytarib berilmaydi:
ijro etish muddati to‘lgunga qadar majburiyatni bajarish
yuzasidan topshirilgan mol-mulk, agar majburiyatda boshqacha
hol nazarda tutilgan bo‘lmasa;
da’vo muddati o‘tganidan keyin majburiyatni bajarish yuzasidan
topshirilgan mol-mulk;
ish hajmi va unga tenglashtirilgan to‘lovlar, pensiyalar,
nafaqalar, stiðendiyalar, hayot yoki sog‘liqqa yetkazilgan zarar
tovoni, alimentlar va fuqaroga turmush kechirish vositasi sifatida
berilgan boshqa pul mablag‘lari, uning tomonidan vijdonsizlik
qilinmaganda va hisob-kitobda xato bo‘lmaganda;
Xo‘jalik huquqiy munosabatlarning mazmuni,
obyektiga qarab turlari
mutlaq ashyoviy huquqiy
munosabatlar
mutlaq-nisbiy ashyoviy
huquqiy munosabatlar
o‘z xo‘jalik faoliyatini
yuritish bo‘yicha mutlaq
huquqiy munosabatlar
nisbiy huquqiy
munosabatlar
nomulkiy huquqiy
munosabatlar
†
†
†
†
†

—31—
mavjud bo‘lmagan majburiyatni bajarish uchun berilgan pul
miqdori va boshqa mol-mulk, agar qo‘lga kirituvchi mol-mulkni
qaytarishni talab qilayotgan shaxsning majburiyati yo‘qligini
bilganligini yoxud mol-mulkni xayriya maqsadlarida berganligini
isbotlasa (Fuqarolik kodeksining 1030-moddasi).
Xo‘jalik huquqiy munosabatlarni bozor iqtisodiyoti sharoitidagi
mazmuni, obyektiga qarab bir necha turlarga ajratish mumkin.
Mutlaq ashyoviy huquqiy munosabatning obyekti ashyo
hisoblanib, bu tarzdagi munosabatlar uchun xarakterli xususiyat
shundan iboratki, subyekt qonun yo‘l qo‘ygan  asoslarda o‘zining
mulkka bo‘lgan huquqini, ya’ni egalik, foydalanish va tasarruf
etish bo‘yicha xulq-atvorini belgilovchi harakatni amalga oshiradi.
1
Xo‘jalik huquqi bilan tartibga solinadigan ashyoviy munosa-
batlar ishlab chiqarish, tovar ayriboshlash, taqsimot va ishlab
chiqarish iste’mol bilan chambarchas bog‘liqdir. Ishlab chiqa-
rishdan tashqaridagi, shaxsiy ehtiyojlarni qondirishga xizmat
qiladigan predmetlar xo‘jalik huquqiy-ashyoviy munosabatlar
obyekti bo‘la olmaydi. Masalan, savdo tashkilotlari tomonidan
aholiga sotish uchun olingan tovarlar mulk huquqi obyekti bo‘lib
hisoblanadi. Bu tarzdagi mol-mulk fuqaro egaligiga o‘tishi bilan
fuqarolik huquqi qoidalari bilan tartibga solinadigan fuqaro mol-
mulki obyektiga aylanadi.
Mutlaq-nisbiy ashyoviy huquqiy munosabatlar jumlasiga xo‘jalik
yuritish va operativ boshqarishni kiritish mumkin. Bundan tashqari,
umrbod meros qilib qoldiriladigan mulk, xo‘jalik faoliyatini
yurgizish uchun ijara va boshqa tartibda mulkka ega bo‘lishlik
munosabatlarini kiritish mumkin. Bunday mulkdorlar munosabati
mutlaq-nisbiydir. Chunki, bu munosabat subyektlari o‘zlarining
mulkiy huquqlarini o‘zgalarning erkisiz amalga oshira olmaydi, ular
mulk egasi bilan nisbiy huquqiy munosabatda bo‘lib, ushbu
mulklarni egallaydi, foydalanadi va tasarruf etadi.
O‘z xo‘jalik faoliyatini yuritishdagi mutlaq huquqiy munosabat-
lar subyekt o‘z faoliyatini erkin yuritishda vujudga kelib, mazkur
faoliyat munosabat obyekti sifatida maydonga chiqadi. Bunda xo‘jalik
1
 Òadbirkorlik huquqi: (Umumiy qism). Darslik (tahririyat hay’ati:
H.Rahmonqulov, Sh.Ro‘zinazarov, M.Niyozov va boshq. Mas’ul muharrir:
Sh.Ro‘zinazarov. —Ò.: «Konsauditinform», 2002. 47-bet., Ìàðòåìüÿíîâ Â.Ñ.
Õîçÿéñòåííîå ïðàâî. Òom 1. Îáùèå ïîëîæåíèÿ. Êóðñ ëåêöèé — M.:
Èçäàòåëüñòâî «BEK», 1994. 40-b.

—32—
yuritishni qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda amalga
oshiradigan shaxs uchun majbur shaxs bo‘lmaydi. Boshqa barcha
shaxslar  xo‘jalik (tadbirkorlik) faoliyatini amalga oshirayotgan
subyekt faoliyatiga to‘sqinlik qilmasliklari lozim bo‘ladi. Bunga misol
qilib, o‘z xo‘jalik faoliyatini yuritayotgan xo‘jalik yurituvchi subyekt
tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotning bahosini belgilashi,
tannarxini shakllantirishi, belgilangan normativ hujjatlarga binoan
sanitariya, gigiyena, ekologiya, yong‘inga qarshi talablar bo‘yicha
va o‘zga faoliyatlarni amalga oshirishda vujudga keladigan mutlaq
huquqiy munosabatlarni keltirish mumkin. Mabodo, xo‘jalik
yurituvchi subyekt belgilangan tartibga xilof ish tutsa, vakolatli
davlat organi yo‘l qo‘yilgan huquqbuzarlikni bartaraf etish bilan
bog‘liq xatti-harakatni amalga oshirishi, jumladan, zararlarni
undirishni talab qilishi mumkin. Bunday holda vujudga keladigan
munosabatlar albatta nisbiy xarakterda bo‘ladi.
Nomulkiy huquqiy munosabatlar xo‘jalik yurituvchi subyektlar
o‘z faoliyatlarida foydalanadigan nomoddiy ne’matlar, xususan,
firma nomi, tovar belgisi, xizmat ko‘rsatish belgisi, tovar ishlab
chiqarilgan joy nomi, tijorat siridan foydalanishda, shuningdek,
ishchanlik obro‘sini himoya qilish kabi jarayonlarda vujudga keladigan
munosabatlar hisoblanadi. Bular kabi nomulkiy huquqlarni amalga
oshirish jarayonida vujudga keladigan huquqiy munosabatlar mutlaq
hisoblanadi, chunki bunday ne’matlarga nisbatan xo‘jalik yurituvchi
subyektning mutlaq huquqi qonun bilan e’tirof etilgan va bu kabi
mutlaq huquq obyekti bo‘lgan intellektual faoliyat natijalari va
o‘ziga xos vositalaridan uchinchi shaxslar huquq egasining  roziligi
bilangina foydalanishlari mumkin.
Nisbiy huquqiy munosabatlar avvalo, majburiyatda namoyon
bo‘lib, bunda ikki yoki undan ortiq  shaxslar  o‘zaro huquq va
majburiyat sohiblari bo‘ladi. Bu yerda biz kreditor va qarzdor
o‘rtasidagi majburiyatda nisbiy munosabatlarni ko‘ramiz, ammo
har doim ham nisbiy huquqiy munosabatlar majburiyat huquqiy
munosabatlari shaklida bo‘lmasligi mumkin. Masalan, bir necha
shaxslar ishtirokidagi birgalikda xo‘jalik faoliyati yuritish to‘g‘risidagi
kelishuv, shirkatga birlashish, chet el investori bilan qo‘shma korxona
tuzish va kapitalni sarflash to‘g‘risidagi bitimlarda kreditor va
qarzdor ishtirok etmasligi mumkin yoki ishtirokchilarni majburiyat