F. H. Otaxonov, X. V. Burxanxodjayeva, K. E. Mansurov, N. X. Muhamedova

investor bilan O‘zbekiston Respublikasidagi korxona (mol-mulk)
egasi qabul qiladilar.
Chet ellik investor qo‘shma korxona tarkibidan butunlay
chiqqanida yoki bu korxonalar tugatilgan taqdirda, korxona
mulkidan o‘z ulushini bozor qiymatiga muvofiq pul yoki tovar
shaklida qaytarib olish huquqiga ega bo‘ladi.
Xo‘jalik huquqi subyektlari vakolatlariga ko‘ra ham quyidagi
turlarga ajratiladi:

—43—
1)  faqat xo‘jalik faoliyatini amalga oshiruvchi korxonalar
(fermer xo‘jaliklari, xususiy korxonalar va boshqalar);
2) boshqaruvni amalga oshiruvchi subyektlar (hokimiyat,
vazirliklar, davlat organlari);
3) har ikkalasini qo‘shib olib boruvchi subyektlar (konsern,
korporatsiya)ga bo‘lish.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarni faoliyat maqsadiga (turiga)
qarab ikki turga ajratish mumkin:
 1) tijoratchi tashkilot;
 2) tijoratchi bo‘lmagan tashkilot.
Òijoratchi tashkilot, bu foyda olishni o‘z faoliyatining asosiy
maqsadi qilib qo‘ygan subyekt bo‘lib (xususiy korxonalar, xo‘jalik
jamiyatlari), tijoratchi tashkilotlarning huquqiy holati O‘zbekiston
Respublikasi Fuqarolik kodeksi va boshqa qonun hujjatlarida  belgilab
qo‘yilgan. Òijoratchi bo‘lmagan xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘z
oldiga muayyan maqsadni ko‘zlagan holda harakat qilib, foyda
ko‘rishni  ko‘zlamaydi.
Xo‘jalik huquqi subyektlarini tashkil etish va tugatish
Fuqarolik qonun hujjatlaridan ma’lumki, yuridik shaxs davlat
ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan boshlab tashkil etilgan hisoblanadi.
Yuridik shaxsni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uni tashkil etishdagi
yakunlovchi bosqich bo‘lib hisoblanadi, ammo  xo‘jalik yurituvchi
subyektlar tashkil etilishida davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgunga qadar
bir qancha bosqichlarni bosib o‘tishi lozim. Avvalo, muassislar
o‘zlarining umumiy yig‘ilishlariga to‘planadi. Aynan shu yig‘ilishda
ular o‘zlarining mulklarini umumlashtirish — birlashtirish asosida
yakuniy maqsadlariga erishish uchun barcha harakatlar doirasini
aniqlab oladilar hamda ta’sis hujjatlarini ishlab chiqib, uni tasdiq-
laydilar va qaror qabul qiladilar. Shunday qilib, xo‘jalik huquqi
subyektini tashkil etish deganda, tashkilot va shartnomaviy birlash-
malariga huquqiy maqom berish uchun yuridik ahamiyatga ega
bo‘lgan barcha tegishli hujjatlarni qabul qilishga qaratilgan harakatlar
majmuyi tushuniladi. Xo‘jalik huquqi subyektlarining tashkil qilinishi
kimning xohish-irodasiga va qanday tartibda amalga oshirilayotganligiga
qarab ta’sis-farmoyish, ta’sis, shartnomaviy-ta’sis usullariga bo‘linadi.
Òa’sis-farmoyish usuli bilan, asosan, davlat mulkiga asoslangan
korxonalar tashkil qilinadi. Bu usulning xarakterli tomoni shundaki,
bunda xo‘jalik yurituvchi subyekt davlat vakil qilgan shaxs tomoni-

—44—
dan tashkil etiladi. Misol tariqasida O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1999-yil 14-oktabrdagi 462-sonli
qaror bilan O‘zbekiston «O‘zbekiston-Shveysariya» qo‘shma
korxonasi tashkil topganligini keltirish mumkin.
Òa’sis etish usuli bilan bitta shaxs ishtirokidagi tashkilotlar
ham tuzilishi mumkin. Ularning faoliyati xususiy mulkka asoslangan
bo‘ladi.
Shartnomaviy ta’sis usuli bilan ikki va undan ortiq ta’sischilar
tomonidan o‘zlarining mulkiy ulushlarini birlashtirish asosida ta’sis
shartnomasi tuzish yo‘li bilan xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyati-
ning faoliyat yo‘nalishlari belgilanadi va  tuziladi.
Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqi subyektining tugatilishi uning
huquqi va majburiyatlarini huquqiy vorislik tartibida boshqa
shaxslarga o‘tmasdan, balki bekor qilinishiga olib keladi. Xo‘jalik
huquqi subyektining tugatilishi ixtiyoriy va majburiy asosda bo‘lishi
mumkin.
Òugatish uchun  uni tashkil etishdan ko‘zlangan maqsadga
erishilganligi yoki xo‘jalik yurituvchi subyektni tashkil qilish vaqtida
qonun hujjatlari buzilishiga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa va bularni bartaraf
etib bo‘lmasa, manfaatdor shaxslarning arizalariga muvofiq sud xo‘jalik
subyektini ro‘yxatdan o‘tkazishni haqiqiy emas, deb topishi mumkin.
Xo‘jalik (tadbirkorlik) subyektini tugatish tartibi O‘zbekiston
Respublikasi Fuqarolik kodeksida hamda O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 3-iyundagi 327-sonli «Moliyaviy-
xo‘jalik faoliyatini amalga oshirmagan va qonunchilikda belgilangan
muddatga o‘zlarining ustav jamg‘armalarini shakllantirmagan korxo-
nalarni tugatish tartibi to‘g‘risida»gi qarorida belgilangan.
Xo‘jalik subyektlarini tugatishning alohida asosi bo‘lgan
bankrotlik natijasida tugatilish tartibi O‘zbekiston Respublikasining
«Bankrotlik to‘g‘risida»gi Qonuniga muvofiq amalga oshiriladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarni davlat
ro‘yxatidan o‘tkazish
Òadbirkorlik faoliyati yuridik shaxs hamda yuridik shaxs tuzmagan
holda amalga oshirilar ekan, ular tadbirkorlik subyekti maqomini
olishlari uchun belgilangan tartibda davlat ro‘yxatidan o‘tgan
bo‘lishlari talab qilinadi. Òadbirkorlik subyektlarini ro‘yxatdan
o‘tkazish munosabatlari O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik
kodeksi, «Òadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»,

—45—
«Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida», «Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida»gi
Qonunlar hamda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkama-
sining 2003-yil 20-avgustdagi 357-sonli «Òadbirkorlik faoliyatini
tashkil etish uchun ro‘yxatdan o‘tkazish tartibotlari tizimini tub-
dan takomillashtirish to‘g‘risida»gi qarori va shu qaror asosida
tasdiqlangan «Òadbirkorlik subyektlarini davlat ro‘yxatidan o‘t-
kazish, hisobga qo‘yish va ruxsat beruvchi hujjatlarni rasmiy-
lashtirish tartibi to‘g‘risida»gi Nizom, shuningdek, O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 12-avgustdagi
«Òijorat faoliyati uchun mo‘ljallangan tovarlarni olib keluvchi
jismoniy shaxslarni ro‘yxatdan o‘tkazishni tartibga solish chora-
tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori hamda O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 2004-yil 2-sentabrdagi «Òijorat faoliyati
uchun mo‘ljallangan tovarlarni olib keluvchi yuridik shaxs bo‘l-
magan yakka tartibdagi tadbirkorlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish,
hisobga qo‘yish va import operatsiyalari subyektlarining hisobga
olish kartalarini berish tartibi to‘g‘risidagi Nizomni tasdiqlash
haqida»gi qarorlari bilan tartibga solinadi. O‘zbekiston Respubli-
kasi Prezidentining 2006-yil 24-mayda qabul qilgan «Òadbirkorlik
subyektlarini davlat ro‘yxatiga olish va hisobga qo‘yishning xabardor
qilish tartibini joriy etish to‘g‘risida»gi qaroriga asosan tadbirkorlik
faoliyatini tashkil qilish uchun ma’muriy sarf-õarajatlarni kamayti-
rish, tadbirkorlik subyektlarini davlat ro‘yxatiga olish va hisobga
qo‘yishdagi byurokratik to‘siqlar va g‘ovlarni bartaraf etish yo‘li
bilan yanada qulay shart-sharoitlarni yaratish maqsadida 2006-yilning
1-sentabridan boshlab tadbirkorlik subyektlarini davlat ro‘yxatiga
olishning xabardor qilish tartibini o‘rnatilishi belgilab berilgan. Yer
maydonlari ajratib berish, gaz va elektr tarmoqlariga ulash to‘g‘risida,
shuningdek, litsenziyalanadigan faoliyat bo‘yicha qaror talab
etiladigan tadbirkorlarni ro‘yxatga olish bundan mustasno.
Òadbirkorlik subyektlarini davlat ro‘yxatiga olish, tegishli
ravishda, yustitsiya organlari yoki tuman (shahar)lar hokimliklari
huzuridagi Òadbirkorlik subyektlarini ro‘yxatga olish inspeksiyalari
tomonidan bir vaqtning o‘zida ularni soliq va statistika organlarida
hisobga qo‘ygan  holda amalga oshiriladi.
Ariza-xabarnomani bergan paytdan boshlab tadbirkorlik
subyektini davlat ro‘yxatiga olib, unga davlat ro‘yxatiga olinganligi
to‘g‘risidagi guvohnomani berishgacha o‘tadigan muddat ko‘pi bilan
ikki ish kunini tashkil etishi kerak.

—46—
Òadbirkorlik subyektlarini ro‘yxatdan o‘tkazuvchi organlarga
quyidagilar kiradi:
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi;
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Adliya vazirligi;
viloyat adliya boshqarmalari;
tuman(shahar) Davlat soliq inspeksiyalari;
tumanlar (shaharlar) hokimliklari huzuridagi Òadbirkorlik
subyektlarini ro‘yxatdan o‘tkazish inspeksiyalari.
Òijorat faoliyati uchun mo‘ljallangan tovarlarni olib keluvchi
jismoniy shaxslar («chetdan tovar olib keluvchilar»)ni yuridik shaxs
bo‘lmasdan yakka tartibdagi tadbirkorlar sifatida davlat ro‘yxatidan
o‘tkazish jismoniy shaxsning yashash joyidagi tumanlar (shahar-
lar) Davlat soliq inspeksiyalarida amalga oshiriladi.
Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqining subyekti
sifatida davlatning ishtiroki
O‘zbekiston bozor munosabatlariga o‘tishining asosiy tamoyil-
laridan biri, bu davlatning bosh islohotchi ekanligidir.
«Davlatning boshqaruv sohasidagi roli inkor etilsa, ma’muriy
buyruqbozlik tizimidan iqtisodiyotning bozor tamoyillariga o‘tishini
ta’minlash qiyin kechadi.
O‘z-o‘zidan ravshanki, bozor munosabatlari me’yori mustah-
kamlanib, islohotlarning ortga qaytmasligi ta’minlanib borgan sari
davlatning ta’siri ham shunga muvofiq ravishda izchillik bilan
kamayib boraveradi».
1
Shu nuqtayi nazardan davlat iqtisodiyot va ijtimoiy hayotning
hamma sohalarini o‘zgartirish rejalarini tuzib, uni izchillik bilan
amalga oshirishni ta’minlashni o‘z   zimmasiga oladi. Bu esa bozor
sharoitida iqtisodiyotni davlat yo‘li bilan boshqarish va tartibga solish
hamda ijtimoiy va iqtisodiy muammolarni bevosita huquqiy vositalar
yordamida hal etishga imkoniyat yaratadi.
Davlat xo‘jalik huquqi subyektlariga xos bo‘lgan xususiyatlarga
ega.  Bular:
birinchidan, uning o‘z mulkiga egaligida;
ikkinchidan, uning xo‘jalik faoliyatini boshqarilishida;
uchinchidan, bevosita xo‘jalik vakolatlariga egaligida;
1
 Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, bar-
qarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. —Ò.: «O‘zbekiston». 1997. 189- bet.

—47—
to‘rtinchidan, xo‘jalik aloqalarida boshqa ishtirokchilar bilan
shartnomaviy munosabatlarga kirishishlarida gavdalanadi.
Xo‘jalik huquqining subyekti sifatida davlat bir vaqtning o‘zida
boshqa xo‘jalik huquqining subyektlaridan farq qiladi. Bu shunda
ko‘rinadiki, uning faoliyatida xo‘jalik faoliyati ustidan rahbarlikni
amalga oshirish anchayin ustunroq turadi. Davlat iqtisodiy muno-
sabatlarga kirishar ekan, boshqa subyektlar kabi o‘z faoliyatini
amalga oshirishi uchun uning ruxsatnoma olishi talab etilmaydi.
Shu bilan birga, iqtisodiyotga rahbarlik qilishining yuridik kuchga
ega bo‘lgan normativ hujjatlar asosida amalga oshirilishi ham
unga xos bo‘lgan xususiyatlardan hisoblanadi.
Davlatni xo‘jalik huquqi subyektlari qatoriga qo‘shmaslik,
xo‘jalik faoliyatiga oid masalalarni hal qilishda ko‘pgina noaniq-
liklarning kelib chiqishiga, bu boradagi masalalarni qaysi huquq
sohasi normalari bilan tartibga solinishi lozimligi to‘g‘risidagi
masalalarda chalkashliklarning kelib chiqishiga sabab bo‘lar edi.
Davlatning xo‘jalik huquqining subyekti sifatida o‘ziga xos
xususiyatlari quyidagilardan iborat.
Davlatning o‘z mulkiga ega ekanligi to‘g‘risida shuni ta’kidlash
joizki, respublikamiz mustaqillikka erishgan dastlabki yillarning
o‘zidayoq, O‘zbekiston o‘zining  «Mulkchilik to‘g‘risida»gi Qonu-
nini qabul qildi va ushbu qonunga muvofiq O‘zbekiston davlati
mulk egasi sifatida tan olindi. 1978-yilgi O‘zbekistonning Kons-
titutsiyasida jamiyatning iqtisodiy negizini asosan sotsialistik
mulkning ikki xil shakli, ya’ni davlat va kolxoz-kooperativ mulki
tashkil etilishi  belgilangan edi. Endilikda mulk ommaviy va xususiy
shakllarda mavjud bo‘lishligi qonuniy mustahkamlanib, hatto
fuqarolarning mulki qaysi shakllarda va qay maqomda mavjud
bo‘lishligi qonuniy hal etilib, mulklar tengsizligiga barham berildi.
Mulkning kimga tegishli bo‘lishidan qat’i nazar, teng ravishda
rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratilib, ularni bab-baravar
huquqiy muhofaza qilish qoidalari tegishli qonunlarda o‘z ifodasini
topdi.
Davlatning barcha mol-mulkini, bu mulk respublika yoki
mahalliy davlat hokimiyati organlariga tegishli bo‘lishidan qat’i
nazar, asosan, ikki guruhga:
1) davlat korxonalari va muassasalariga biriktirib qo‘yilgan mulk;
2) tegishli budjet mablag‘lari va davlat korxonalari, muassa-

—48—
salariga biriktirilmagan respublikaning davlat xazinasini tashkil
qiladigan mol-mulklarga ajratish mumkin.
Respublika mulki obyektlari doirasiga kiritilgan obyektlar
davlatimiz milliy boyligining asosini tashkil qiladi. Bu mulk davlat
hokimiyat va boshqaruv organlarini amal qilish, umumdavlat
vazifalarni amalga oshirish uchun (mudofaa kuchlari, chegara
qo‘shinlari, milliy xavfsizlik va ichki ishlarning mulklari asosida),
O‘zbekiston xalq xo‘jaligini rivojlantirilishini ta’minlovchi tarmoq-
lar (mudofaa ishlab chiqarishiga xos  korxonalar, yoqilg‘i-energe-
tika kompleksi, transport,  aloqa tarmoqlari), shuningdek, O‘zbekis-
ton Respublikasi ta’minoti uchun zarur bo‘lgan tarmoqlar (far-
matsevtika, tibbiyot-biologik preparatlarni, spirt mahsulotlarini
ishlab chiqaruvchi korxonalar) uchun zarur bo‘lib hisoblanadi.
Yuqorida qayd etilgan mulk obyektlari asosida O‘zbekiston
davlati xo‘jalik faoliyatini amalga oshiradi. Ushbu mulklarni davlat
o‘z organlari orqali korxonalarning xo‘jalik yuritishiga berib, yangi
subyekt-korxonalarni tashkil etadi. Shu bilan birga, bu korxonalarni
davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish masalasini, ularning
tugatilish masalalarini bevosita mulkdor bo‘lgan davlat o‘zining
maxsus organlari vakolatiga kiritgan.
Davlat mulki bo‘lgan maxsus obyekt davlat xazinasiga O‘zbe-
kiston Respublikasi nomidan tushadigan soliqlar, yig‘imlar va
boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha davlat kreditor hisoblanadi.
Shuningdek, davlat nomidan tuzilgan shartnomalar bo‘yicha g‘azna
mablag‘lari hisobidan javobgar hisoblanadi. Davlatning xo‘jalik
vakolati tadbirkorlik va xo‘jalik subyektlariga nisbatan boshqaruv
faoliyati bo‘lib hisoblanadi.
Davlat xo‘jalik yurituvchi subyektlarga nisbatan xalq nomidan
harakat qiluvchi subyekt sifatida qonun chiqarish orqali umumiy
asosda o‘z ta’sirini ko‘rsatadi, bunda u davlat vazifalarining mohiya-
tidan kelib chiqib xo‘jalik munosabatlarida ishtirok etadi, jumladan,
uning xo‘jalik subyekti sifatidagi faoliyati uning o‘z ehtiyojlaridan
kelib chiqib moddiy-texnika ta’minoti, investitsiyalash kabi masala-
larni hal qilishda, ayniqsa, yaqqol namoyon bo‘ladi.
Xo‘jalik faoliyatining davlat tomonidan tartibga solinishi  usuli
umumiy va alohida asoslarda amalga oshiriladi. Umumiy asos qonun
chiqarish bo‘lib hisoblansa, alohida asosda turli-tuman sohalar

—49—
bo‘yicha xo‘jalik yurituvchi subyektlarga nisbatan o‘z ta’sirini
o‘tkazadi, ya’ni iqtisodiy faoliyatning turli jihatlarini tartibga soladi.
Masalan, davlat ehtiyojlari uchun qishloq xo‘jalik mahsulotlarini
yetkazib berish va xarid qilish, budjet manfaatlarini ko‘zlagan holda
qonunlar, ekologiya masalalariga oid, tabiatni muhofaza qilish
to‘g‘risidagi qonunlarning qabul qilinishi orqali subyekt sifatida
ko‘rinadi.
Nazorat savollari
1. Xo‘jalik huquqi subyektlarining belgilarini ko‘rsating.
2. Xo‘jalik huquqi subyektlarining tashkil qilinishi tartibini tushun-
tiring.
3. Xo‘jalik huquqi subyektlarining qanday turlari mavjud?
?

—50—
IV bob.
MULKNI DAVLAT TASARRUFIDAN CHIQARISH VA
XUSUSIYLASHTIRISH
Xususiylashtirish tushunchasi. Xususiylashtirishni huquqiy tartibga
soluvchi qonunlar va qonunosti me’yoriy hujjatlar. Xususiylashtirishni
amalga oshiruvchi davlat organlari va ularning vakolatlari. Xususiylàsh-
tirish obyektlari. Xususiylashtirish shakllari va usullari.
Xususiylashtirish tushunchasi
Respublikamizda davlat mulkini xususiylashtirish jarayonining
olib borilayotgani iqtisodiy islohotlarning va aholi turmush
sharoitining tobora farovonlashuviga olib keladigan huquqiy
vositalardan biri hisoblanadi. Buning sababi shundaki, mulkni
xususiylashtirish jarayoni har bir davlatning o‘z ichki sarmoyasini,
shu bilan birga, tashqi xususiy sarmoyalarni olib kirishni rag‘bat-
lantirishga asos bo‘ladi, mamlakatimiz va chet ellik sarmoya
sohiblariga yangi huquqiy va iqtisodiy imkoniyatlar ochib beradi.
Xususiylashtirish xususiy sektorning rivojlanishi va tadbirkor-
larning ko‘payishiga, davlatga hamda iste’molchilarga ham foyda
keltiradi. Chunki bu moddiy ne’matlar ishlab chiqarishga, xizmat
ko‘rsatishning rivojlanishi va raqobatning kuchayishiga, bozorlarda
narxlarning pasayishiga yordam beradi, shuningdek, korxonalarda
yangi ish o‘rinlari yaratilishiga, ishsizlar sonining qisqarishiga,
xususiy sektorda xizmat qiladigan shaxslarning ko‘proq foyda olishi
va shu tufayli yanada samaraliroq  mehnat qilishga qiziqishlarining
ortishiga olib keladi.
Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning asosiy
mohiyati jamiyatdagi mulkni mulkdorlarga topshirishdan iboratdir.
Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning zaruriyati
davlatning mulkchilik hamda xo‘jalik yuritish sohasidagi monopo-
liyasiga barham berish orqali ko‘p ukladli iqtisodiyotni vujudga
keltirishdir. Chunki xususiylashtirish natijasida turli xil mulk shakl-
lari vujudga keladi va ular asosida turli tashkiliy-huquqiy shaklga
ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar (xo‘jalik jamiyatlari,
xo‘jalik shirikatlari va h.k.) tashkil etiladi.

—51—
Davlat tasarrufidan chiqarish, bu — davlat korxonalarini va
tashkilotlarini jamoa, ijara korxonalariga, xo‘jalik jamiyatlari va
shirkatlariga, davlatga qarashli mulk bo‘lmaydigan boshqa kor-
xonalar va tashkilotlarga aylantirishdir.
Xususiylashtirish esa jismoniy shaxslarning va davlatga taalluqli
bo‘lmagan yuridik shaxslarning davlat mulki obyektlarini yoki davlat
aksiyali jamiyatlarining aksiyalarini davlatdan sotib olishidir.
 Òurli mulk shakllari hamda turli tashkiliy-huquqiy shakldagi
xo‘jalik yurituvchi subyektlarning mavjud bo‘lishi esa aralash
iqtisodiyotning asosiy belgisi bo‘lib hisoblanadi. Ular sotsialistik
tuzumdagidek bir-birini inkor etmaydi, aksincha bir-birini to‘ldirib
boradi. Korxonalarni xususiylashtirish orqaligina iqtisodiyotda
raqobat muhitini shakllantirish va shu orqali xo‘jalik yuritish sohasida
davlat monopoliyasini bartaraf etish mumkin. «Òahlillar shuni
ko‘rsatmoqdaki, bugungi kunda davlat korxonalari nodavlat
korxonalari bilan raqobatga dosh bera olmayapti. Zarar ko‘rib
ishlayotgan va samaradorligi past korxonalarning aksariyati aynan
davlat korxonalari  yoki davlat ulushi yuqori bo‘lgan aksiyadorlik
jamiyatlari ekani buni amalda tasdiqlab turibdi. Bunday holatning
bosh sababi — bu korxonalarda haqiqiy xo‘jayinning yo‘qligi, real
iqtisodiy omil va usullarning ishga solinmaganligidir».
1
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish
 va xususiylashtirishning huquqiy asoslari
Iqtisodiy islohotlarni kafolatli amalga oshirishning asosiy
shartlaridan biri ularning huquqiy negizini yaratishdir. Iqtisodiy
islohotlar qonun hujjatlari asosida amalga oshirilgandagina ular
muayyan natija beradi va orqaga chekinmaydi. Shuning uchun ham
islohotlarning huquqiy negizini yaratish bir qancha muhim
yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshirildi. Mazkur yo‘nalishlardan biri
mulkchilik munosabatlariga asos soladigan qonunlar majmuyini
yaratishga qaratilgan edi. Mazkur qonunlarni qabul qilmasdan turib
odamlarni mulkka bo‘lgan munosabatlarini o‘zgartirib bo‘lmas edi.
Shuning uchun ham O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiya-
sida xususiy mulkning daxlsizligi belgilab qo‘yildi. Biroq,
Konstitutsiya qabul qilinguniga qadar mulkchilik munosabatlariga
doir boshqa qonunlar qabul qilingan edi. Ushbu qonunlarning
1
Karimov I.A. Odamlarning tashvish va orzu-intilishlari bilan yashash
faoliyatimiz mezoniga aylansin. Soliq va bojxona xabarlari. 2002-yil  23-iyul.

—52—
Qonun, shuningdek, barcha mulk shakllarining tengligini va ularni
huquqiy jihatdan muhofaza etilishini kafolatlab qo‘ydi. Eng muhimi,
mazkur qonun mulkdorning mulkiy huquqlari doirasini belgilab berdi.
1991-yil 19-noyabrda esa O‘zbekiston Respublikasining «Davlat
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida»gi Qonuni
qabul qilindi. Mazkur qonunlarni birin-ketin qabul qilishdagi
mantiqiy bog‘liqlik shundan iborat ediki, mulkdorning mulkiy
huquqlarini kafolatlamay, xususiylashtirishni amalga oshirish
jarayoni qiyin kechardi. Chunki yuridik va jismoniy shaxslarning
xususiylashtirish jarayonida faol ishtirokini ta’minlashning yagona
yo‘li, ularning mulkiy huquqlarini kafolatlashdan iborat edi. Aynan
1991-yil 19-noyabrdagi qonun davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirishning shakllarini, shartlarini hamda amalga oshirish
tartibini belgilab berdi. Mazkur qonunga muvofiq, davlat mulki
obyektlari Vazirlar Mahkamasi yoki u vakolat bergan organ qarori
bilan davlat tasarrufidan chiqariladigan va xususiylashtiriladigan
bo‘ldi. Davlat tasarrufidan chiqarilishi va xususiylashtirilishi mumkin
bo‘lmagan hamda Vazirlar Mahkamasining qarori  bilan davlat
tasarrufidan chiqariladigan va xususiylashtiriladigan obyektlar
hamda korxonalarning ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasining Oliy
Majlisi tomonidan belgilab beriladigan bo‘ldi. Aynan mazkur
dastlabkisi 1990-yil 31-oktabrda qabul qilingan O‘zbekiston
Respublikasining «Mulkchilik to‘g‘risida»gi Qonuni bo‘ldi.
O‘zbekiston
Respublikasining
«Mulkchilik
to‘g‘risida»gi
Qonuniga muvofiq
mulk shakllari
turlari
xususiy mulk
shirkat (jamoa) mulki
davlat mulki
aralash mulk
boshqa davlatlar hamda
xalqaro tashkilotlar
yuridik va jismoniy
shaxslarning mulki
†
†
†
†
†

—53—
ro‘yxatlar O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1995-yil 31-
avgustdagi «Ayrim korxonalar va mol-mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish va xususiylashtirishning ba’zi masalalari to‘g‘risida»gi
qarori
1
 bilan tasdiqlandi. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiy-
lashtirish dasturlar asosida bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda.
Xususiylashtirishning birinchi bosqichi Vazirlar Mahkamasining
1992-yil 23-sentabrdagi  qarori bilan boshlab berildi
2
 hamda 1994-
yilning o‘rtalarigacha davom etdi. Mazkur bosqichda umumiy uy-
joy fondi, savdo, mahalliy sanoat, xizmat ko‘rsatish korxonalari