Ёзувчи ўзи беқиёс ишон ган, ягона ҳақиқат деб бил

Айт ганингиздек, Ўткир Ҳош имов қиссани куз
фасли т асвири билан бошлайди. Тасвирдан англашилишича,
ҳаво совиган, осмонга елпиғичдек п а ға -п а ға булут лар ёпирил-
ган, чор-ат роф дув-дув т ўкилаёт ган япроқларнинг мунгли
ш ивир-ш ивирига т ўлиб кетган. “Одам лар қиличини кўт ариб
келаёт ган қишдан чўчигандай шоша-пиша ҳаракат га тушиб
қол ган ” пайт. Бу м ан за р а м енинг кўз ўнгим да окт ябр-ноябр
ойларини гавдалант иради. Бирок, ёзувчи м ана шу ваҳт га т ўғри
келмайдиган бир детални киритади: Алим ардон иситмадан
Ў ткир Х ош им ов. 
'Я р и м аср даф тари'

---

алаҳсираб ёт ган хонага “Қ аердандир бир қалдирғоч отилиб
кирди. Шифт т агида айлана-айлана вассаж уфтдаги узун
м ихга келиб қўнди. Ғамгингина виж ирлаб қўйди. О қ-сарғиш
бўйнини буриб Алим ардонга қаради. М унчоқдек кўзларини ти-
киб узоқ қ араб т урди-да, яна бир сайраб қанотини ёзди. Jlun
эт и б паст га шўнғиди, деразанинг очиқ т авақасидан ҳовлига
от илди”. Ахир, қалдирғочлар август нинг охири, сент ябр-
нинг бош ларида иссиқ ўлкаларга учиб кет ади-ку! Фикрим-
ни исботлайдиган яна бир қуш бор: бу “ён ғоқ шохида сайра-
ган з а ғ и з ғо н ”дир. Ахир, за ги зғо н (қарга) келганда қалдирғоч
бўлмайди-да! Нима дедингиз?
А даби ёт ш ун ос:
Ёзувчи персонажларнинг руҳиятини 
чуқурроқ очиш, характерный тўлдириш ниятида ташқи 
омилларга, хусусан, пейзаж тасвирига, табиат ҳодисаларига, 
турли деталларга катта эътибор беради. Қиссада булут, ша- 
мол, ёмғир, хазон, кўлмак, лой сингари табиат унсурлари 
жуда кўп учрайди. Уларнинг биронтаси ҳам бежиз киритил- 
маган, ҳар бири сюжетни ҳаракатлантиришда мух,им ўрин 
тутади. Табиатдаги энг майда-чуйда ўзгаришлар ҳам му- 
аллифнинг синчков нигох^дан четда қолмайди. Шу нуқтаи 
назардан Сиз айтган ўша қалдирғоч масаласига келсак, бу 
детал зиммасига жуда катта маъно юкланган. Унинг ва- 
зифасини шарҳлашдан олдин Сизга ёзувчининг вақтни 
белгилашга ёрдам берадиган бир иборасини эслатиб ўтай. 
Эътибор берган бўлсангиз, қиссанинг иккинчи хатбошида 
“Сумбула туғди” деган жумла бор. Аслида, “Сумбула” шакли- 
да ёзилиши шарт бўлган бу сўз (чунки “сумбула” эртапишар 
пиёз навининг номи) ўн икки буржнинг бири бўлиб, Асад 
билан Мезоннинг ўртасида жойлашган ва 22 августдан 21 
сентябргача давом этади. Сунбула пайтида сув совийди, хо- 
лос, ҳаво хийла илиқ бўлади. Куннинг илиқлигини дўстидан 
хабар олгани келган Анварнинг исиб кетганидан “кўйлаги 
тугмаларини ечиб юборгани, ичидаги майкаси терлаб, ба- 
данига чиппа ёпишиб қолгани”, Муқаддамнинг енгилгина 
кийингани, қайтишларида ялангоёқ бўлиб олиши ҳам ис- 
ботлаб турибди. Демак, куз фасли энди бошланяпти. Бу пайт 
августнинг охири, сентябрнинг бошларига тўғри келади. Сиз 
айтган зағизғон эса совуқни бошлаб келадиган қарға эмас, 
балки қиш ин-ёзин юртимизда яшайдиган ҳаккадир. Ёзувчи
358 
"Ярим аср дафтари'. Ў т к и р Х о ш и м о в

---

тасвирда ўзининг ҳар бир сўзи ғоявий м азмунни бойитиш 
учун қандай юк ташишини олдиндан ўйлаб қўллайди. Ундан 
биронта сўзни олиб ташлаш мумкин бўлмаганидек, қўшиб 
ҳам бўлмайди.
Маълумки, қалдиргоч Оллоҳнинг энг суюкли жонивори, 
одамнинг яқин дўсти. У ҳамма уйга ҳам ин қуравермайди, 
энг осойишта ва файзли хонадонларни танлайди ҳамда шу 
ҳовлига қут-барака олиб киради. Демак, бу қалдирғоч Али- 
мардоннинг онаси тириклик пайтида шу ерга ин қурган, 
яшаган, болалаган. Аммо бу галги келишида она йўқ, эшик 
берк бўлгани учун киролмаган. Энди қайтиш идан олдин 
қадрдон гўшаси билан видолашгани келди