|
Eynshteyn haqidagi
eng oliy maqtov so„zlarini, maddohlikka hammadan ham ko„ra eng kamroq moyil
bo„lgan shaxs – Dirak tarafidan aytilgan. U, agar Eynshteyn 1905 yilda maxsus
nisbiylik nazariyasi haqidagi g„oyalarni e‟lon qilmaganida, bu g„oyani undan
boshqa istalgan biror fizik e‟lon qilishi mumkin edi va biz u haqida uzog„i bilan 5
yil farq bilan bilgan bo„lardik.
[...]
Lekin umumiy nisbiylik nazariyasi mutlaqo
boshqa narsani o„zida namoyon qiladi. Katta ehtimolki, agar Eynshteyn
bo„lmaganida, biz u haqida shu paytgacha umuman hech narsa bila olmagan
bo„lishimiz mumkin edi
».
Agar XX asrda fizika sohasida qilingan ikkita inqilobiy hodisalarni o„zaro
taqqoslansa, Eynshteyn iste‟dodining butun bo„y-basti bilan tasavvur qilish imkoni
paydo bo„ladi. Birinchisi – kvant mexanikasi. U, Maks Plank, Ervin Shryodinger,
Verner Geyzenberg, Maks Born, Pol Dirak, Nils Bor, Volfgang Pauli, Richard
Feynman va Eynshteynning o„zi ham kirgan bir guruh daho ilm-fan arboblaridan
iborat ajoyib olimlar jamoasining qattiq mehnatlari evaziga qurilgan ta‟limotdir.
Umumiy nisbiylik nazariyasi esa – faqat bitta odamning mehnatlari mahsulidir. Va
ushbu mehnatlar mahsulining hozirgi zamon fizikasi oldiga qo„yuvchi va
yechilishini talab etuvchi muammolari shundaki, Eynshteynning tortishish
nazariyasini tavsiflovchi yangicha geometriya bilan yangicha kvant nazariyalarni
o„zaro muvofiqlashtirish lozim bo„ladi. Bu masala yuzasidan o„z mulohazalari bilan
o„rtoqlashar ekan, 1979 yilgi Nobel mukofoti laureati Stiven Vaynberg, «
Elementar
zarralar olamida amal qiladigan qonuniyatlar va kuchlar haqida yagona
konsepsiya shakllantirish uchun ko„p ishlar qilindi. Lekin tortishish kuchi chetda
qolib ketdi. Gravitatsiy nazariyasini qolipga solish borasidagi ushbu so„nggi qadam
– aql bovar qilmas darajada mushkuldir
» - degan edi.
Nisbiylik nazariyasi va kvant mexanikasi, olam tuzilishini odatiy kundalik
kuzatishlar natijalaridan kelib chiqib tavsiflovchi, ya'ni, vaqt maromining bir xilligi,
kuzatuvchining makondagi joylashuvi va tezligiga asoslanib tushuntiruvchi
g„oyalarni jahon ilm-fan ayvonidan butunlay quvib yubordi. Kvant mexanikasi,
avvalboshdanoq
o„ta maxsus soha bo„lgani uchun, keng miqiyosda
ommalashmagini tabiiy. Nisbiylik nazariyasi esa koinot eshiklarini ochdi, zamon va
makon maslalari, harakat mobaynida siqiladigan jismlar, hamda, ko„rsatkichlari
sekinlashadigan soatlar haqida hikoyalar qildi. U olam haqida anchayin noodatiy va
shu sababli ham g„oyat qiziqarli tarafdan yangicha tushunhchalarni taqdim etdi. Shu
sababli ham bu nazariya odamlarda o„rnashib qolgan va sodda tushunchalarga
asoslangan dunyoqarashga nisbatan kuchli ta‟sir ko„rsatdi hamda ular mazkur
yangicha ta‟limotdan cho„chishmadi. Agar Nyuton bizni o„rab turgan atrofni soat
11
mexanizmiga aylantirib, uni xoxish va yoki sanoat inqilobi talablari doirasida
boshqarish mumkin bo„ladigan ko„rinishga keltirgan bo„lsa, Eynshteyn esa, ilgari
orzu ham qilib bo„lmagan narsalarni ham real voqe‟likka aylantirdi. Shuningdek
uning g„oyalari kimlar uchundir qay darajada tushunarli yoki tushunarsiz
bo„lishidan qat‟iy nazar, hozirgi zamon madaniyatining har jabhasida o„z aks-
sadosini berib kelmoqa.
Eynshteynning ilmiy ishlari – vaqt bo„ylab sayohat, qora tuynuklar,
gravitatsion linzalar, Butun Olam kengayishi, butun dunyoni bir zumda yo„q qilib
yuborishga qodir bombalar... kabi avvallari ko„z ko„rib quloq eshitmagan hodislarni
o„rganish masalalariga tamal toshini qo„yib berdi. Qo„lingizdagi ushbu kitob,
Eynshteynning eng asosiy kashfiyoti – nisbiylik nazariyasi hamda, kvant
mexanikasi haqida hikoya qiladi. Lekin ba‟zi o„rinlarda olimning boshqa ishlari
haqida ham so„z boradi. Aytish joizki, ushbu ishlarning har biri ichidan alohida
olingan mustaqil bir qismining o„zi ham, uning muallifiga ilm-fan tarixi
zarvarqalarida zarhal harflar bilan yoziladigan munosib o„rinni ta‟minlab berishi
tayin edi.
Eynshteyn haqida shunchalik ko„p va xo„b yozilganki, u to„g„risida hikoya
qiluvchi kitoblarni yig„ilsa, joylash uchun Bobil kutubxonasining barcha kitob
javonlari ham kamlik qiladi. Lekin bizning ham u haqidagi hikoyalarni davom
ettirishimiz uchun huquq beruvchi sabablardan biri – hayotimizning har bir
jabhasida to„qnash kelayotganimiz – Eynshteyn nazariyalarining amaliy mahsullari
to„g„risida yozish o„rinli deb hisoblaganimizdir. Turli-tuman texnologik vositalar –
GPS, quyosh batareyalari, yoki DVD pleyerlar – Eynshteyn nazariyalarining u yoki
bu darajadagi mahsullaridir. U yashab o„tgan zamonlardan buyon, hali biror bir o„n
yillik, uning navbatdagi bashoratlaridan birining ilmiy tasdiqlanganligi, yoki, uning
g„oyalari uchun biror yangi amaliy tadbiq sohasi topilganligi, yoxud,
gravitatsiyaning kvant nazariyasi bo„yicha tadiqoqtlarda yangi olamshumul yangilik
qilinganligi to„g„risidagi xabarlarsiz o„tgan emas.
12
1879
yil 14-mart. Germaniyaning Ulm
shahrida, German va Paulina (qizlik
familiyasi Kox) Eynshteynlar oilasida
to„ng„ich farzand – Albert dunyoga
keldi.
1896
yil, Albert Eynshteyn Syurixdagi oliy
texnika bilim yurti (Politexnikum)
talabasi bo„ladi va u yerda bo„lajak
rafiqasi Mileva Marich bilan tanishadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
