Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

Men uchun Mitsa
1
bilan ajrashish hayot va mamot masalasi edi. Bizning 
birgalikdagi hayotimiz chidab bo„lmas va hatto yurakni bezzilatadigan bo„lib 
qoldi. Lekin men buning nimaga shunday bo„lganini bilolmadim. Men o„z 
farzandlarimni ham hijronga qo„ydim. O„tgan ikki davomida biz ular bilan ham 
alohida yashadik va men farzandlarimni ikki marta ko„rdim xolos. O„tgan 
bahorda biz Albert bilan kichik sayohatga chiqdik. Men chuqur iztirob bilan 
shuni angladimki, ular mening ajrashish borasida qilgan hatti-harakatlarimni 
oqlashmas va tushinishmas ekan. Farzandlarim qalblarida menga nisbatan 
jimgina sovuqchilik saqlab kelishmoqda. Menga og„ir botsa hamki, bolalarim 
uchun yaxshisi otalari bilan ko„rishmaganlari ma‟qulroqdir
».
Bunday murakkab davrda Albert Eynshteyn muttasil ravishda, gravitatsiya va 
kvant mexanikasi haqida fikr yuritar va o„z maslaklarini quyidagicha asoslashga 
urinar edi: «
Men hali-beri ishlar ekanman, nolimasligim kerak va nolimayman ham. 
Ish bu – mening hayotimga mazmun berib turgan yagona narsadir
». 1915 yilda 
e‟tiboran, olim uchun maksimal aqliy safarbarlikni talab etadigan davrlardan biri 
boshlandi. Bu vaqtda uning atrofida uchta front ochilgan edi: Birinchi jahon urushi; 
Mileva bilan ajrashish; va uning Gyottingenlik matematiklar bilan, gravitatsiyaning 
geometrik nazariyasini kim birinchi bo„lib tugallashi haqida ilmiy raqobat boshlangan 
edi.
1
Albert Eynshteyn Milevani erkalab shunday atardi.

---

82 
Umumiy nisbiylik nazariyasining oyoqqa turishidagi mashaqqatli ilm yo„lida 
Albert Eynshteyn uchun, 1907 yil noyabrida porlagan ajoyib yo„lchi yulduz 
hamroqhlik qildi. Keyinroq olim mazkur hodisani o„z hayotidagi eng omadli g„oya 
bo„lgan deb baholaydi. Latifalarga ko„ra, hammasi shotidan yiqilib tushgan bo„yoqchi 
tufayli boshlangan ekan. Eynshteyn yiqilib tushgan bo„yoqchi yoniga borib, uning 
ahvoli bilan qiziqqanida, u yiqilish jarayonida bir qisqagina lahza bo„lib, unda 
bo„yoqchi xuddi o„zini havoda muallaq turgandek his qilganini aytgan ekan. Yillar 
o„tib daho olim bu haqida quyidagicha xotirlagan edi: «
Erkin tushish davomida odam 
o„z vaznini his qilmaydi. Men seskanib ketdim. Bu oddiy g„oya mening qalbimda 
chuqur iz qoldirdi va meni gravitatsiya nazariyasi tomon yetakladi
».
Shu tarzda odamzot uchun gravitatsiya tabatini tadqiq qilish borasidagi yangi 
epizod yuzaga keldi. Avvaliga Galiley Piza minorasi ustidan yog„och va qo„rg„oshin 
sharlarni tashlab ko„rdi. Keyin Nyuton va uning mashhur olmasining navbati keldi. 
Vanihoyat katta sahnada Eynshteyn va bechora bo„yoqchi paydo bo„ldi.
Maktabda bizlarga gravitatsiya bu – bizni Yer sirtida tutib turuvchi ulkan kuch 
ekanligi uqtirilgan. Shuningdek, fazogirlar ham, Yer sayyorasi kabi ulkan jismlardan 
uzoqroqda, koinot qa‟rida erkin va muallaq turishi, ya'ni, vaznsizlikka erishishi 
ta‟kidlangan. Shunga ko„ra, biz hammamiz ma‟lum ma‟noda fazogirlardirmiz. Agar 
biror mo„jiza yuz berib, oyoqlarimiz ostida bir lahzada katta jarlik yuzaga kelganida 
edi, biz ham samolyotdan sakragan parashyutchi his qilgan hissiyotlarni boshdan 
kechirgan bo„lar edik. Bunda Yer ham, o„zaro tortishish kuchi ham aslida hech 
qayoqqa yo„qolib qolmaydi. Lekin, biz vaqtincha o„z vaznimizni his qilmay qolamiz. 
Qahva finjoni qo„ldan tushib ketsa, u parcha-pacha bo„lib sochilib ketadi. Agar aynan 
u qo„limizdan chiqib ketgan lahzada oyoq ostimizda katta jarlik paydo bo„lganida edi, 
finjon biz bilan yonma-yon tubsizlik tomon sho„ng„ib borar edi.
Berk makonda o„tirgan odam, u kosmik kapsula ichida vakuumda muallaq 
o„tiribdimi, yoki, gravitatsiya ta‟sirida biror jism ustiga qulayaptimi – buni bila 
olmaydi. Agar u hamyonini olib, ko„zlari sathida qo„yib yuborsa, hamyon xuddi 
havoda muallaq turgandek joyida qolaveradi.
Umuman olganda, oyoq ostida to„satdan paydo bo„luvchi jarlik, yoki, berk 
makonda joylahgan odam haqidagi g„avg„olarga murojaat etish ham shartmas. 
Sakraganimizdan so„ng, maksimal balandlikka erishiboq, keyin qisqa lahzalardagi 
erkin tushishdan bahra olishimiz mumkin. Batutda sakrab zavqlanayotgan bolakaylar, 
o„z tanalarida his etayotgan vaznsizlik holatidan mazza qiladilar. Fazogirlarni 
parvozga tayyorlashda ham, NASA aynan ushbu fenomendan foydalanadi: 20 
soniyalik vaznsizlikni ta‟minlab berish uchun, KS-135 reaktiv samolyoti avvaliga 
yuqoriga parvoz qiladi va ketakli balandlikka erishgach, pastga sho„ng„iydi.

---

83 
Albert Eynshteyinning 
1913 yil oktyabrida 
AQSHlik astronom 
Jork Elleri Xeylga 
yozgan xatining 
fotonusxasi. Bu 
maktubda olim, 
hamkasbiga «yorug‘lik 
nurlarining 
gravitatsion 
maydonda egrilanishi» 
mumkinligini ilmiy 
taxmin qilmoqda va 
Quyosh massasi 
misolida olib qaralsa, 
unga yaqin joyda 
ko‘rinadigan 
yulduzdan kelayotgan 
nurning egrilanishi 
0.84
′′
gacha yetishini 
va bu egrilanish 
proporsional ravishda 
tarzida (bunda R nur 
va Quyosh markazi 
orasidagi masofa) 
kamayishini 
tushuntirmoqda. Bu 
g‘oya, 1919 yilda 
amaliy tajriba 
vositasida isbotlangan 
umumiy nisbiylik 
nazariyasining kurtagu 
sifatida baholanadi.

---

84 
Biroq, gravitatsiyani yengib o„tishning nojo„ya ta‟sirlari ham mavjud. Axir bekorga 
KS-135 yo„lovchisi bo„lgan fazogirlar bu samalyotni «qusdilyot»
1
deb atashmaydi. 
Bu esa, bizning oshqozonimiz – tezlanishning eng a‟lo detektori ekanligini isbotidir.
Eynshteyn gravitatsiyadek tashqaridan mukammal ko„rinadigan hodisaning 
ko„zboylag„ich o„yinlarini ilg„ab qoldi. Gravitatsiya va tezlanishning tarafkashligi 
istalgan massaga albatta yetib boradi. Lift kabinasida ekanmiz, har birimiz uning 
tezligining oshishi yoki, pasayishiga muvofiq, vaznimizning yengillashayotgani yoki, 
ortayotganini his qilamiz. Galiley tajribalariga qaytib, biz Dominikni, birorta ham 
lyuki bo„lmagan kema tryumiga tashlab qo„yamiz. O„z navbatida tryum ham, hech 
qanday vaznga ega bo„lmagan ulkan kosmik lift ichida joylashgan deb tasavvur 
qilamiz. Agar lift Dominikka o„z massasini his qila oladigan darajadagi tezlanish 
bilan yuqorilasa, unda Galileyning sodiq shogirdi, o„zini Yerdami yoki, koinotda 
ekanligini aniqlay oladi.
Eynshteynning omadli g„oyasi, ko„zboylag„ichning fokusini eslatib yuboradi: 
tezlanish yordamida, gravitatsiyaning ortishini ham, uning kamayishini ham 
imitatsiya qilsa bo„ladi. Bunday o„ziga xos aloqadorlikni Eynshteynning o„zi