Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

ekvivalentlik tamoyili
deb nomlagan. 1905 yildan e‟tiboran olimning o„z oldiga 
qo„ygan eng ulkan maqsadi, faqatgina bir xil tezlik bilan harakatlanayotgan jismlarni 
qamrab oluvchi maxsus nisbiylik nazariyasini, umumiy nisbiylik nazariyasigacha 
kengaytirish bo„lib qoldi. Mukammal fizik nazariyada albatta tezlanish inobatga 
olingan bo„lmishi kerak, Eynshteyn esa unga gravitatsiyani ham kitirmoqchi edi. 
Eynshteyn boshchiligida amalga oshitilgan relyatvistik inqilobdan keyin, butun olam 
tortishish qonunining matematik mexanizmining ancha oxori to„kilib qoldi. 
Nyutonning mashhur tenglamasi bo„lmish 
formulaning ikkita muammosi bor edi.
Unga sinchiklab razm solmasdan ham, maxrajda massalar orasidagi masofani 
ifodalovchi 
r
mavjudligini ochiq-oydin ko„rish mumkin. Lekin, Lorents 
o„zgartirishlariga binoan, biri harakatsiz turgan va ikkinchisi harakatlanayotgan 
kuzatuvchilarning har ikkisi, masofani turlicha qabul qiladi. Bunday har xillikni 
Nyuton formulasi bilan qanday umumlashtirish mumkin? Boshqa tomondan qarasak, 
Nyuton formulasida vaqt kattaligi umuman yo„q. Ya'ni, kuchning ta‟siri, oniy 
hisoblanadi. Biroq, agar 
m′
dan 
m
ning uzoqlashayotgan bo„lsa, unda kuchning ta‟siri 
ham o„zgarib turadi. Bu esa, relyativizmning, hech nima yorug„likdan tezroq 
harakatlana olmaydi qabilidagi eng asosiy uqtirishiga ziddir. Tezlanish hamda, 
gravitatsiyaning ekvivalentligini fahmlab qilgan Eynshteyn, birvarakayiga ikkita 
1
Inglizcha 
Vomit Comet
.

---

85 
muammoni hal qilishi mumkinligini anglab yetdi: agar u nisbiylik nazariyasiga 
tezlanishni olib kira olsa, unda gravitatsiya ham nazariyaga o„zidan-o„zi kirib keladi.
Ko‘tarilish kuchlari 
 
Savolni chuqurroq tahlil qilib ko„rib, Eynshteyn, berk makonda o„tirgan odam, baribir 
o„zining muallaq turgan-turmaganligini aniqlay olishini tushundi. Buni isbotlashga urinib 
ko„ramiz. Faraz qilamizki, odam o„z kissasidagi hamma narsani: hamyonini, dastro„molini, 
kalitlari dastasini, qo„l telefonini va ho kazolarni chiqarib tashlasin va o„z atrofida 
joylashtirsin. Uning hamyoni boshi ustida muallaq turadi; shu singari, dastro„mol o„ngda, 
kalitlar chapda, qo„l telefoni esa, oyoqlari ostida muallaq tiradi. Demak, bu odam bilan, Yerga 
tomon erkin tushish davomida, hamda, koinotdagi vaznsizlik holatodagi muallaq turishda nima 
hodisa yuz beradi?
1)
Erkin tushish davomida: 
Avvaliga Nyutonga murojaat etamiz: Yerning boshqa bir katta massali jismni tortish kuchi 
ular orasidagi masofaning kvadratiga teskari proporsionaldir: 
bunda: