Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

y
′
 
y 
u 
G D 
x
′
 
x 
v 
v
′
 

---

71 
Eynshteyn mazkur formulani anchayin xususiy holatdan: ikkita sanoq tizimida 
ham elektromagnit nurlanish tarata oladigan jism mavjudligi vaziyatdan keltirib 
chiqargan. Sanoq tizimlarining birida jism tinch holatda turadi, ikkinchi sanoq tizimi 
esa, jismga nisbatan doimiy tezlik bilan harakatlanadi. Eynshteyn bu mulohaza orqali, 
bunday jarayonda, nurlanishning energetik yo„qotishlari ham 
m=
massa 
yo„qtishlari hamrohligida yuz berishini aniqladi. O„z xulosalarini olim, universial 
tamoyillar sirasiga kiritgan: 
Agar jism nurlanish ko„rinishida 
L
 energiya ajratib chiqars, uning massasi 
 
tarzida kamayadi. Ravshanki, jismdan olingan massa miqdori, to„g„ridan-
to„g„ri nurlantirilgan energiya miqdoriga o„tmoqda. Bundan biz yanada 
umumlashtirilgan xulosa yasaymiz. Jismning massasi, undagi mavjud 
energiyaning aynan o„zidir; agar energiya 
L
kattalik bilan o„zgarsa, unda 
massa mos ravishda 
kattalik bilan o„zgaradi. Bunda energiya erglarda, 
massa esa – grammlarda o„zgaradi. Energiyasi katta darajalarda 
o„zgaradigan moddalar (masalan radiy tuzlari) uchun mazkur nazariyani 
tekshirib ko„rish imkoniyati ehtimoldan holi emas. Agar nazariya va faktlar 
muvofiq kelsa, unda demak, nurlanish, nurlanuvchi va yutuvchi jismlar 
orasida inersiyani tashir ekan.
Bu formula odamda ajoyib taasurot uyg„otadi. Lekin, u orqali tushuntirladigan 
hodisalar biz uchun sezilarsiz bo„lishi mumkin. Masalan, nur taratayotgan 11 Vt 
chiroq, har soniyada o„z massasining atiga 0.00000000000000012 kg qismini 
yo„qotadi xolos.
Massa hamda energiya orasidagi bog„liqlik koeffitsienti, ya'ni, 
c
2
, bir qarashda 
juda bo„rttirib yuborilgandek tuyuladi. Agar 40 million kishidan iborat aholiga ega 
bo„lgan rivojlangan davlatdagi umumiy energiya iste‟moli darajasi haqida so„z 
yuritilsa, taxminan 140 million tonna neft ekvivalenti (TNE, yoki, toe – tonnes of oil 
equivalent) uchun quyidagi kelib chiqadi: 
1 TNE = 4.2∙10
10
kJ;