81
одатдаги қонунларга мувофиқ таъсис этилган эти. Ҳеч қанақа ҳамкорларни
сонини чегаралаш амалиёти йўқ эди, банк иши ривожланишининг бошлангич
босқичидаги унчалик катта бўлмаган даврдаги сувистеъмолликдан кейин,
бизнес йирик ва молиявий жиҳатдан кучлик акционерлик компаниялари
қўлига ўтди. 1772 йили, банкнота эмиссиясининг ошиқчалиги натижасида
содир бўлган Эйр Бэнк (Air Bank)нинг банкротлиги, ўнчалик катта бўлмаган
банкларга аҳолининг ишончини йўқотди, уларнинг ўрнига акционер банклар
ҳамда катта капитал ресурсига эга бўлган хусусий банклар пайдо бўлдилар.
Шотландия банк тизими бошқа давлатларда амал қилаётган
тизимдан
ўзига хос томонлари билан ажралиб турарди. У ўз таркибига банклар
ўртасида кескин рақобатни ва ўзаро банкноталарни қоплашнинг мунтазам
амалиётига қаттиқ амал қилиниши; ҳафтада икки марта банкноталарнинг
алмашиниши содир бўлган ва баланс ўша жойнинг ўзида чиқарилган. Банк
бўлимларни очиш тизими фаолиятнинг энг бошланишида ўзлаштирилган
эди, депозит бизнесини ва кредит инструментлари интенсив ва бошқа
давлатларга нисбатан баланд ривожланиши йўлга қўйилган эди.
1826 йилга келиб Шотландия да учта чартер банклар (24 бўлими) билан
бир қаторда, яна 22 та акционер банклар (97 бўлими) билан ва 11 та хусусий
банклар фаолият юритган, ўша пайтда
Англияда акционер банкларни
тузишга рухсат берадиган қонунлар қабул қилинган эди. Англия Банки ҳали
биронта ҳам бўлимини таъсис этмаган эди. Шотландия банк бизнеси
тарихида бор-йўғи битта сезирарли омадсизлик – Эйр Бэнк банкротлиги
содир бўлганди ва аҳолини жами кўрган зиёни 36 000 фунт доирасида
баҳоланган эди.
Шотландия да қонун чиқарувчиларни аралашувини билмайдиган, депозит
соҳаси юқори ривожланган банклар, уларни кўриниб турган ютуқлари ва
тақиқлашга олиб келувчи суистеъмол қилиш фактларининг йўқлиги,
мустаҳкам шохобчаларнинг амал қилиши инглизларнинг кўз илғамас
туйғусига таъсир қилмасдан қолмади, чунки ўша пайтда уларда катта
миқдордаги кичик банкларни қўлаши жараёнини ҳамма гувоҳ бўлиб
турган
эди. Эҳтимол, континентда банк бизнесининг эркин бўлишини
истайдиганларни бу тизим жуда илҳомлантириб юборган бўлиши ҳам
мумкин.
1825 йилда Парламентнинг иккита палатаси қўмитаси томонидан бир
фунтлик банкноталарни эмиссия амалиётини нисбатан зиёнли эканлигини
аниқлаш борасида ўтказилган суриштирув ва бунақанги банкноталарни
худди Англиядаги сингари тақиқлаш тўғрисидаги таклиф Шотландияда
шўъбағин эътирозларни келтириб чиқарди. Бу вақтда шотландлар ҳар кунлик
ҳисоб-китобларида олтинни ўрнига бир фунтлик банкнотани кўп йиллардан
бери ишлатиб келмоқда эди, ва шундай қилиб, уларни тақиқлаш нисбатан
норозичилик биргина банк манфаатидан келиб чиқмаган эди. Тақиқлашга
қаршиларнинг ичида жуда таниқли бўлган сэр Вальтер Скотт ҳам бор эди.
Умуман олганда, 1826 йилда қонун суриштируви ташаббускорларига
Шотландия банк бизнеси тажрибасига апеллация қилиш
мураккаб эди,
82
чунки бир фунтлик банкнотанинг эмиссияси оқибатида содир бўлган у-бу
талофатни аниқлаб бўлмас эди.
Шотландия бир фунтлик банкноталарни тақиқлаш амалиётидан қочган
бўлишига қарамай, 1845 йилдаги Пила Қонунига риоя этишга мажбур эди.
Қонун, у қабул қилинган вақтгача амал қилган Шотландия банкларига
эмиссион фаолиятда монополия ҳуқуқини берган эди. Фидуциар
эмиссиянинг ҳар бир миқдори, ўтган йилнинг ўртача қўрсатгич даражаси
чегараланиб аниқланар эди. Шотландия банкларининг Англия банкларидан
фарқи албатта кайсики улар қўшимча банкноталарни олтин билан тўла
таъминлаш имкониятига эга бўлса қайд этилган миқдордан юқорисига
банкноталарни чиқариш ҳуқуқига эга эдилар. Бундан ташқари иккита банк
қўшилиб кетган тақдирда ҳам, улар ўзларида фидуциар эмиссия миқдори
ҳуқуқини сақлаб қолганлар, албатта
уларнинг суммаси индивидуал
эмиссиялар миқдорига тенг бўлган.
Пила Қонунига мувофиқ ўрнатилган назорат яна узоқ йиллар салбий
қарашларга сабаб бўлган. 1864 йилда Шотландиядан шикоят тушган, банк
активларини бузилиши оқибатида Шотландия банкларининг эмиссияси
қисқарган, қачонки бу вақтда пайдо бўлган ваакумни Англия банклари
банкноталари билан тўлдириш имконияти бўлмаган, чунки 5 фунтдан кам
бўлмаган қийматдаги банкноталар чиқарилган холос. Пила Қонуни
рақиблари хурсандчилигига, кейинги ўттиз йил давомида бу давлат тарихида,
яъни Шотландия да иккита ёмон банк туфони содир бўлган, унгача ўтган юз
йил ичида бор йўғи битта салбий ҳолат содир бўлган,
яъни Эйр Бэнк
банкротликга учраган ҳолат билан солиштириб бўладими ахир. Бу Вестерн
Бэнк (Western Bank) 1857 йилда ва Глазго Бэнк (Glasgow Bank) 1878 йилда
иақирозга учраган эдилар.
Do'stlaringiz bilan baham: 
