Халқаро корпорациялар. Режа

Халқаро корпорациялар.

Режа:

I. Халқаро корпорацияларнинг жаҳон иқтисодиётини ривожлантиришдаги роли

II. Таянч мамлакатларда халқаро корпорациялар фаолиятига муносабат

III. Қабул қилаётган мамлакатларда халқаро корпорациялар фаолиятига муносабат

Ишлаб чиқаришни умумлаштириш ва хўжалик ҳаётиниинтернационаллашувининг юксак даражаси халқаро корпорацияларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши учун иқтисодий асос бўлди.

Улар ўз шаклларига кўра икки гуруҳга бўлинади:

- трансмилий корпорациялар ва

- халқаро корпорациялар

Трансмиллий корпорациялар капитали ва назорати бўйича миллий, лекин ўз фаолиятига кўра халқародир.

Трансмиллий корпорациялардан фарқли равишда халқаро (миллатлараро) компаниялар эгалари битта эмас, икки, уч ёки бирнеча давлатлар капиталлари эгалари ҳисобланади.

Уларнинг энг мухим хусусияти - акциядорлик капиталини халқаро кўламда бўлиб - бўлиб юбориши ва компания ёки концерн таркибининг кўп миллатлилигидир.

Трансмиллий корпорациялар Х1Х асрда мавжуд эди. Лекин уларнинг фаолияти фақат асримизнинг 20 йиллари ўрталарига келиб капиталнинг интернационаллашуви жараёни чуқурлашиши муносабати билан чинакам кенг қулоч ёйди.

Кейинчалик, 80-йилларда трансмиллий корпорациялар фаолиятида халқаро операцияларнинг кўлами орта бориши билан жиддий ўзгаришлар юз берди, улар бу корпорациялар фаолияти асосий принципларининг жиддий трансформация бўлишига олиб келди. Биринчи навбатда бу - турли миллат капиталларини бирлаштириш асосида қўшма тадбиркорликнинг ниҳоятда тез ривожланиши билан боғлиқ бўлган уларнинг бир миллатлилигини енгиб ўтиш бўлди.

Корпорация фаолиятини бошқариш системасида ҳам сезиларли ўзгаришлар юз берди. Агар классик трансмиллий корпорациялар учун қабул қилишни марказлаштиришнинг юксак даражаси характерли бўлса, ҳозирги замон фан-техника тараққиёти шартлари эса ташкил этишнинг янги, яна ҳам мослашувчан шаклларини, шу жумладан фирмалар аро алоқалардан кенг фойдаланишни талаб этарди.

Ҳозирги шароитда капитал янги турининг моҳиятини тушуниш интернационаллашуви жараёни, яъни меҳнат, капитал, сезиш мумкин бўлмаган активларни ўтказиш борасидаги ташқи бозор муносабатларининг номукамаллигига жавобан ўз ташкилий структуралари доирасида ички бозорларни барпо этиш билан боғлиқдир. Фирмалар бозор битимлари ўрнини филиаллар ўртасидаги шартнома муносабатлари билан алмаштириб, бу билан ташқи омиллар таъсирини бартараф этади ва самарадорлиги жиҳатидан анъанавий ташқи бозордан устун турувчи ички бозорни шакллантиради.

Юқорида кўрсатиб ўтилган тамойиллар натижасида трансмиллий корпорациялар эски таърифи сақланиб қолгани ҳолда уларнинг мазмуни анча ўзгарди. Шунинг учун ҳам мулкчилик характеридаги ўзгаришларни ҳисобга олиб уларни миллатлараро корпорациялар деб аташ тўғрироқ бўлади. Зеро, ҳозир чет эл иқтисодий АДАБИЁТида ҳам мана шу ном қабул қилинган.

90-йилларнинг иккинчи ярмида жаҳонда 54 мингга яқин, шу жумладан ривожланган мамлакатларда 43,4 минг, ривожланаётган мамлакатларда 9,3 минг ва Марказий ва Шарқий Европа мамлакатларида 0,8 минг халқаро корпорациялар мавжуд эди.( 1-жадвалга қаранг).

1-Жадвал. Минтақа мамлакатлар бўйича таъсисчи- корпорациялар ва чет эл филиаллари миқдори

Минтақа / мамлакат	Йил	Мамлакатда жойлашган таъсисчи- корпорациялар	Мамлакатда жойлашган чет эл фирмалари
1	2	3	4
Ривожланган мамлакатлар		43442в	96620
Ғарбий Европа		33302	63782
Европа Иттифоқи		27846в	54875
Ғар.Европ. бошқа мамлакат		5456в	8914
Япония	1996	4231	3014
АҚШ	1995	3379т	18901р
Бошқа ривожлан.мамлакат.		2530	10916
Ривожланаётган мамлакатлар		9323	23069
Африка		32в	330
Лотин Америкаси ва Кариб денгизи ҳавзасидаги мамлакатлар		1109а	21174
Европанинг ривожланаётган мамла- катлари (Хорватия, Словения, со- биқ Югославия)		1482	6045
Жанубий, Шарқий ва Жанубий- Шарқий Осиё		6242в	199469
Корея Республикаси	1996	480w	3878
Хитой	1997	379^w	145000
Ғарбий Осиё (Бахрейн, Оман, Саудия Арабистони, Туркия, Марказий Осиё		449в	2486
Қирғизистон	1997	9^ac	1041^ad
Тинч океани (Фиджи)	1997	-	151
Марказий ва Шарқий Европа		842в	121601
Бутун дунё бўйича		53607	448917